همه چیز در مورد آزمایش PTT : یک راهنمای جامع برای کارشناسان آزمایشگاه

مقدمه

آزمایش زمان ترومبوپلاستین نسبی فعال‌شده (aPTT) یا آزمایش PTT یکی از آزمایش‌های کلیدی در آزمایشگاه‌های پزشکی است که اطلاعات مهمی درباره مسیرهای داخلی و مشترک انعقاد خون فراهم می کند. این آزمایش به‌طور گسترده برای بررسی احتمال خونریزی پیش از عمل جراحی، تشخیص کمبود فاکتورهای انعقادی و پایش درمان‌های ضد انعقادی مانند هپارین استفاده می‌شود. در این مقاله جامع، به اصول، روش انجام و تفسیر نتایج آزمایش aPTT می‌پردازیم تا راهنمایی کاربردی برای متخصصان آزمایشگاه فراهم کنیم.

اصول آزمایش PTT

آزمایش aPTT  (آزمایش PTT) که با استفاده از کیت PTT انجام می شود، مدت زمان لازم برای تشکیل لخته در پلاسمای سیتراته ی بیمار، پس از افزودن فعال‌کننده، فسفولیپیدها و کلسیم را اندازه‌گیری می‌کند. اجزای اصلی این آزمایش عبارتند از:

• پلاسمای سیتراته بیمار: نمونه‌ای که برای آزمایش آماده می‌شود.
• فعال‌کننده (مانند کائولن، الاژیک اسید و سیلیکا) :  با فعال کردن فاکتور XII، مسیر داخلی انعقاد را آغاز می‌کند.
• فسفولیپیدها: نقش جایگزین غشای پلاکتی را ایفا کرده و به فعال‌سازی آبشار انعقاد کمک می‌کنند.
• کلرید کلسیم: اثر ضد انعقادی سیترات را خنثی می‌کند تا لخته تشکیل شود.

این آزمایش در واقع فاکتورهای انعقادی در مسیر داخلی (XII، XI، IX، VIII) و مسیر مشترک (X، V، II، I) را بررسی می‌کند. تفاوت در نوع فعال‌کننده و ترکیب فسفولیپیدها در کیت‌های مختلف می‌تواند بر حساسیت آزمایش تأثیر بگذارد؛ بنابراین، استفاده از روش‌های استاندارد برای دستیابی به نتایج قابل اعتماد ضروری است.

کیت PTT هموستیکا

حساسیت و تفاوت معرف‌ها

معرف‌های مورد استفاده در آزمایش PTT، از جمله فعال‌کننده‌ها و فسفولیپیدها، از نظر حساسیت به کمبود فاکتورهای انعقادی متفاوت هستند. برای مثال، کیت‌هایی با فعال‌کننده‌های قوی (مانند سیلیکا) می‌توانند تغییرات جزئی در فاکتورهایی مانند VIII یا IX را شناسایی کنند و زمانPTT را طولانی‌تر نشان دهند، در حالی که معرف‌های با حساسیت کمتر، زمان کوتاه‌تری را برای همان کمبود ثبت می‌کنند. این تفاوت‌ها لزوم شناخت دقیق ویژگی‌های معرف‌ها و یکنواختی در روش‌های آزمایشگاهی را نشان می‌دهد. جهت مشاهده ی بروشور و پروانه ی کیت PTT هموستیکا به لینک زیر مراجعه کنید:

کیت PTT هموستیکا

استانداردسازی و اهمیت بالینی

برخلاف آزمایش PT که از شاخص INR برای استانداردسازی استفاده می‌کند، نتایج PTT معمولاً به‌صورت ثانیه گزارش می‌شود و بر اساس محدوده مرجع خاص هر آزمایشگاه تفسیر می‌گردد. با این حال، برای بیمارانی که تحت درمان با هپارین با وزن مولکولی بالا (unfractionated heparin) هستند، محدوده درمانی اغلب با نسبت درمانی هپارین (مثلاً یک و نیم تا دو و نیم برابر میانگین PTT نرمال) تعیین می‌شود. این انعطاف‌پذیری به پایش دقیق‌تر درمان کمک می‌کند، هرچند فاقد استاندارد جهانی مانند INR  است.

جمع‌آوری نمونه برای آزمایش PTT

دقت نتایج PTTبه کیفیت جمع‌آوری نمونه بستگی دارد. دستورالعمل‌های زیر باید رعایت شوند:

• جمع‌آوری خون: از لوله‌های حاوی ضد انعقاد سیترات سدیم 3.2% با نسبت خون به ضد انعقاد 9 به 1 استفاده شود.
• جلوگیری از آلودگی: از نمونه‌های حاوی EDTA، هپارین یا اگزالات استفاده نشود، زیرا این مواد در فرآیند انعقاد اخلال ایجاد می‌کنند.
• آماده‌سازی پلاسما: پلاسمای عاری از پلاکت (PPP) با سانتریفیوژ کردن نمونه به مدت 15 دقیقه در سرعت 2000 g تهیه شود تا تعداد پلاکت‌ها به زیر 10,000 در میکرولیتر برسد.
• نگهداری: پلاسما تا 4 ساعت در دمای اتاق و تا 2 هفته در دمای 20- درجه سانتی‌گراد قابل نگهداری است.
• کیفیت نمونه: از نمونه‌های کدر، زرد (ایکتریک) یا همولیز شده استفاده نشود و لوله‌ها حداقل تا 90 درصد ظرفیت پر شوند. بلافاصله پس از خون‌گیری، لوله را به‌آرامی سر و ته کنید تا خون با ضد انعقاد مخلوط شود.

محدوده مرجع PTT

محدوده نرمال PTT (رنج نرمال  PTT یا مقدار نرمال PTT)  معمولاً بین 25 تا 35 ثانیه است، اما ممکن است بسته به معرف‌ها و تجهیزات آزمایشگاه کمی متفاوت باشد. تعیین محدوده مرجع برای هر آزمایشگاه با آزمایش افراد سالم توصیه می‌شود.

روش‌های انجام آزمایش PTT

روش‌های انجام PTT بر اساس امکانات آزمایشگاه متفاوت است:

• روش دستی:
  • کیت PTT(شامل فعال‌کننده و فسفولیپید) را 10 دقیقه در دمای 37 درجه سانتی‌گراد گرم کنید و خوب مخلوط کنید.
  • 100 میکرولیتر پلاسما را در لوله آزمایش ریخته و به مدت 1 دقیقه در دمای 37 درجه سانتی‌گراد نگه دارید.
  • 100 میکرولیتر معرف گرم‌شده را اضافه کنید، 3 تا 5 دقیقه (طبق دستورالعمل سازنده) صبر کنید، سپس 100 میکرولیتر کلرید کلسیم اضافه کرده و همزمان کورنومتر را روشن کنید.
  • زمان لازم جهت تشکیل لخته را به عنوان نتیجه ی PTT ثبت کنید.
• روش نیمه‌اتوماتیک: از تشخیص مکانیکی لخته استفاده می‌کند و نیاز به افزودن دستی معرف و تأیید نقطه پایان دارد.
• روش اتوماتیک: با استفاده از دستگاه‌های کاملاً خودکار (مانند Stago، Sysmex یا ACL TOP) و تشخیص نوری یا الکترومکانیکی انجام می‌شود. این روش چندین نمونه را با دقت و سرعت بالا به صورت همزمان بررسی می‌کند. در روش نوری، لیپمی ممکن است اختلال ایجاد کند، اما تشخیص مکانیکی برای نمونه‌های زرد یا همولیز شده مناسب‌تر است.

علل طولانی شدن PTT

طولانی شدن PTT می‌تواند ناشی از موارد زیر باشد:

• کمبود فاکتورها: نقص ارثی یا اکتسابی در فاکتورهای XII، XI، IX، VIII، X، V، II یا I.
• درمان ضد انعقادی: هپارین یا مهارکننده‌های مستقیم ترومبین (مانند آرگاتروبان) که فاکتورهای انعقادی را مهار می‌کنند.
• بیماری کبدی: آسیب به کبد که تولید فاکتورهای انعقادی را مختل می‌کند.
• مهارکننده‌ها: وجود آنتی‌بادی‌هایی مانند ضد فاکتور VIII یا لوپوس آنتی‌کواگولانت که زمان APTT را افزایش می‌دهند.

کنترل کیفیت در آزمایش PTT

برای اطمینان از صحت نتایج PTT ، کنترل کیفیت دقیق ضروری است:

• کنترل کیفیت داخلی (IQC): روزانه پلاسمای کنترل نرمال و غیرنرمال را آزمایش کنید، نتایج را روی نمودار لوی-جنینگ ثبت کرده و قوانین وستگارد را اعمال کنید.
• کنترل کیفیت خارجی (EQA): در برنامه‌هایی مانند EQAP شرکت کنید تا دقت نتایج و کالیبراسیون دستگاه‌ها تأیید شود.

نتیجه‌گیری

آزمایش PTT ابزاری حیاتی در تشخیص مشکلات انعقادی است که دقت آزمایشگاهی را با تصمیم‌گیری‌های بالینی پیوند می‌دهد. با درک اصول این آزمایش، از جمله حساسیت معرف‌ها و اهمیت مدیریت نمونه، کارشناسان آزمایشگاه می‌توانند به بهبود تشخیص و درمان بیماران، به‌ویژه در زمینه پایش ضد انعقاد و اختلالات خونریزی، کمک کنند.

سوالات متداول (FAQ)درباره آزمایش PTT

1. تفاوت بین PTT و aPTT چیست؟
هر دو آزمایش مسیر داخلی و مشترک انعقادی را بررسی می‌کنند. aPTT (Activated Partial Thromboplastin Time) نسخه‌ی بهبود یافته‌ی PTT است که با افزودن فعال‌کننده سطحی، دقت و تکرارپذیری بیشتری دارد و در آزمایشگاه‌ها رایج‌تر است.

2. چرا آزمایش aPTT برای پایش درمان با هپارین استفاده می‌شود؟
چون هپارین غیرکسری (UFH) عمدتاً بر فاکتورهای مسیر داخلی اثر می‌گذارد و aPTT نسبت به این تغییرات حساس است. این تست امکان تنظیم دوز هپارین را فراهم می‌کند تا از خونریزی یا ترومبوز جلوگیری شود.

3. چه فاکتورهایی باعث افزایش غیرطبیعی aPTT می‌شوند؟
اختلالات مادرزادی (مانند هموفیلی A یا B)، وجود آنتی‌کوآگولانت لوپوس، کمبود فاکتورهای VIII، IX، XI یا XII، مصرف داروهای ضدانعقاد، یا وجود مهارکننده‌ها (Inhibitors) همگی می‌توانند aPTT را افزایش دهند.

4. تفاوت بین aPTT طولانی‌شده و خطای آزمایشگاهی چیست؟
در برخی موارد، aPTT بالا ناشی از مشکلات پیش‌تحلیلی مانند نمونه‌گیری نادرست، همولیز، یا نسبت نادرست خون به سیترات است. بررسی مجدد نمونه و اجرای تست‌های تأییدی (مثل Mixing Study) برای تشخیص خطا یا وجود اختلال ضروری است.

5. آیا تست aPTT در بیماران تحت درمان با وارفارین کاربرد دارد؟
نه، معمولاً برای پایش وارفارین از تست PT/INR استفاده می‌شود. هرچند وارفارین ممکن است روی aPTT هم اثر بگذارد، اما این تست برای این دارو حساسیت کافی ندارد.

6. نسبت PT به aPTT در بررسی اختلالات انعقادی چه کاربردی دارد؟
بررسی هم‌زمان PT و aPTT می‌تواند در افتراق بین اختلالات مسیر داخلی، خارجی یا مشترک مؤثر باشد. مثلاً اگر فقط aPTT بالا باشد، احتمال اختلال در مسیر داخلی بیشتر است.

7. Mixing Study چه زمانی درخواست می‌شود؟
زمانی که aPTT طولانی شده و می‌خواهیم بدانیم علت آن کمبود فاکتور است یا وجود مهارکننده، تست Mixing Study انجام می‌شود. اگر aPTT بعد از مخلوط‌کردن با پلاسما نرمال شد، احتمال کمبود فاکتور مطرح است.

8. در چه مواردی aPTT نرمال به معنای رد کامل اختلالات انعقادی نیست؟
برخی اختلالات خفیف، یا حضور مهارکننده‌های خاص ممکن است با aPTT نرمال همراه باشند. بنابراین تفسیر نتایج همیشه باید با توجه به سابقه بالینی و سایر آزمایش‌ها انجام شود.

سوالات متداول (FAQ) بیماران درباره آزمایش PTT

1. آزمایش PTT برای چه چیزی استفاده می‌شود؟
این آزمایش برای بررسی عملکرد سیستم انعقاد خون استفاده می‌شود. پزشک ممکن است آن را برای بررسی علت خونریزی غیرعادی، کبودی‌های مکرر یا قبل از جراحی تجویز کند.

2. آیا برای انجام آزمایش PTT باید ناشتا باشم؟
خیر، معمولاً نیاز به ناشتا بودن ندارد. اما بهتر است طبق توصیه پزشک یا آزمایشگاه عمل کنید، به‌ویژه اگر آزمایش‌های دیگری هم همزمان گرفته می‌شود.

3. جواب آزمایش PTT چه زمانی آماده می‌شود؟
در بیشتر موارد، جواب آزمایش در همان روز یا حداکثر طی ۲۴ ساعت آماده می‌شود. در برخی مراکز ممکن است زمان پاسخ کمی بیشتر باشد.

4. بالا بودن عدد PTT نشانه چیست؟
عدد بالا نشان‌دهنده این است که خون دیرتر از حالت طبیعی لخته می‌شود. این ممکن است به دلیل کمبود بعضی از فاکتورهای انعقادی، بیماری‌های خاص، یا مصرف داروهایی مثل هپارین باشد.

5. آیا نتیجه غیرطبیعی PTT همیشه خطرناک است؟
نه لزوماً. گاهی نتیجه غیرطبیعی به دلایل ساده‌ای مثل خطا در نمونه‌گیری یا مصرف دارو است. تفسیر دقیق آن باید توسط پزشک انجام شود و ممکن است نیاز به آزمایش‌های تکمیلی باشد.

6. آیا آزمایش PTT درد دارد؟
فقط به اندازه‌ی گرفتن یک نمونه خون از ورید، که معمولاً درد خفیف و موقتی دارد. این یک آزمایش ساده و کم‌خطر است.

7. آیا می‌توانم داروهایم را قبل از آزمایش PTT مصرف کنم؟
بعضی داروها مثل آسپیرین یا هپارین می‌توانند روی نتیجه آزمایش تأثیر بگذارند. حتماً قبل از آزمایش با پزشک یا مسئول پذیرش آزمایشگاه درباره داروهایی که مصرف می‌کنید مشورت کنید.