تفسیر نتیجه آزمایش اسپرم یعنی بررسی تعداد، حرکت، شکل و کیفیت اسپرم‌ها در برگه آزمایش مایع منی. در این راهنمای جامع، تمام اصطلاحات مهم مثل غلظت (Concentration)، حرکت اسپرم (Motility)، مورفولوژی، WBC، ویسکوزیته، آگلوتیناسیون و… را به زبان ساده توضیح می‌دهیم تا بتوانید جواب آزمایش اسپرم خود را بهتر درک کنید.

جهت عضویت در کانال آموزشی در تلگرام به لینک زیر مراجعه کنید:

https://t.me/hematology_education

🚀 عضویت در کانال تلگرام

پیشنهاد حتماً بخوانید 👇

روش انجام آزمایش اسپرم – راهنمای کامل آمادگی و مراحل انجام تست

آزمایش اسپرم چیست؟ تفسیر کامل تمام بخش‌های آزمایش + توضیح ساده تمام اصطلاحات برگه آزمایش

آزمایش اسپرم (Semen Analysis یا آزمایش مایع منی) یکی از مهم‌ترین آزمایش‌ها برای بررسی باروری مردان است. پزشکان با بررسی این آزمایش می‌توانند بفهمند اسپرم از نظر تعداد، حرکت، شکل، سلامت و توانایی باروری در چه وضعیتی قرار دارد.

در این مقاله تمام مواردی که در گوگل بیشترین جستجو را درباره آزمایش اسپرم داشته‌اند، به زبان ساده و با جزئیات کامل توضیح داده شده‌اند تا هنگام دیدن جواب آزمایش بتوانید آن را به صورت کامل تفسیر کنید و بدانید تفسیر نتیجه آزمایش اسپرم دقیقاً یعنی چه.

آزمایش اسپرم چیست و چرا انجام می‌شود؟

آزمایش اسپرم برای بررسی کیفیت اسپرم و مایع منی انجام می‌شود و معمولاً برای موارد زیر درخواست می‌شود:

• بررسی علت ناباروری زوجین
• ارزیابی عملکرد بیضه‌ها و مجاری تناسلی مرد
• بررسی تأثیر سبک زندگی، گرما، بیماری‌ها یا داروها بر باروری
• بررسی وضعیت بعد از وازکتومی (برای اطمینان از قطع کامل اسپرم)
• بررسی عفونت یا التهاب در دستگاه تناسلی

در این آزمایش پارامترهای مختلفی مانند حجم، غلظت، حرکت، شکل، زنده‌مانی، چسبندگی، سلول‌های غیر اسپرم و… بررسی می‌شود. هرکدام از این موارد در تفسیر نتیجه آزمایش اسپرم اهمیت ویژه‌ای دارد.

نمونه‌گیری برای آزمایش اسپرم چگونه انجام می‌شود؟

برای اینکه نتیجه آزمایش اسپرم دقیق و قابل اعتماد باشد، رعایت چند نکته قبل از انجام تست ضروری است.

۱. ۲ تا ۷ روز پرهیز از انزال

اگر فاصله آخرین انزال تا زمان نمونه‌گیری کمتر از ۲ روز باشد، ممکن است تعداد اسپرم کم‌تر از حد واقعی گزارش شود.
اگر این فاصله بیشتر از ۷ روز باشد، اسپرم‌ها پیر و کم‌تحرک می‌شوند و نتیجه آزمایش اسپرم تصویر درستی از وضعیت واقعی بدن شما نشان نمی‌دهد.

۲. نمونه‌گیری با خودارضایی در آزمایشگاه

بهترین روش جمع‌آوری نمونه، خودارضایی در اتاق مخصوص داخل آزمایشگاه است. این کار باعث می‌شود نمونه آلوده نشود و همه مایع منی در ظرف مخصوص ریخته شود.

۳. استفاده نکردن از صابون، روغن یا لوبریکانت

مواد شوینده، صابون، روغن یا ژل‌های روان‌کننده می‌توانند حرکت اسپرم را کم کنند و در تفسیر نتیجه آزمایش اسپرم خطا ایجاد کنند. بنابراین قبل از نمونه‌گیری از این مواد استفاده نکنید.

۴. جمع‌آوری کامل نمونه در ظرف مخصوص

اولین قسمت مایع منی بیشترین غلظت اسپرم را دارد. اگر این بخش در ظرف نریزد، تعداد اسپرم کم‌تر از مقدار واقعی گزارش می‌شود. پس حتماً باید تمام نمونه در ظرف استریل مخصوص جمع‌آوری شود.

۵. تحویل نمونه زیر ۳۰ دقیقه

نمونه باید حداکثر طی ۳۰ دقیقه به آزمایشگاه تحویل داده شود و در این مدت در دمای اتاق یا نزدیک به دمای بدن نگهداری شود. تأخیر زیاد می‌تواند بر حرکت و زنده‌مانی اسپرم‌ها اثر منفی بگذارد.

عکس جواب آزمایش اسپرم نرمال و محدوده‌های طبیعی

در تفسیر نتیجه آزمایش اسپرم، دانستن محدوده‌های طبیعی (Normal range) بسیار مهم است. نرمال بودن پارامترها طبق استاندارد WHO معمولاً به شکل زیر است:

آگلوتیناسیون در آزمایش اسپرم چیست؟ (Agglutination)

آگلوتیناسیون یعنی چسبیدن اسپرم‌ها به یکدیگر. این موضوع معمولاً نشانه وجود آنتی‌بادی ضد اسپرم (ASA) است و در تفسیر نتیجه آزمایش اسپرم اهمیت دارد، چون می‌تواند حرکت اسپرم‌ها را محدود کند.

علت‌های شایع آگلوتیناسیون اسپرم

• ضربه به بیضه
• واریکوسل
• عفونت یا التهاب در دستگاه تناسلی
• جراحی‌های بیضه یا کیسه بیضه
• بیماری‌های خودایمنی

درجه‌بندی Agglutination در برگه آزمایش اسپرم

• Grade 1: چسبندگی خفیف – معمولاً تأثیر زیادی بر باروری ندارد.
• Grade 2: چسبندگی متوسط – نیاز به بررسی بیشتر دارد.
• Grade 3: چسبندگی شدید – احتمال ناباروری بیشتر است.
• Grade 4: چسبندگی بسیار شدید – اسپرم‌ها تقریباً غیرقابل حرکت هستند.

درمان احتمالی آگلوتیناسیون

بسته به علت زمینه‌ای، پزشک ممکن است آنتی‌بیوتیک (در عفونت‌ها)، داروهای تنظیم سیستم ایمنی یا روش‌های کمک‌باروری مثل ICSI را پیشنهاد کند.

Round cell در آزمایش اسپرم چیست؟

Round cells یعنی سلول‌های گردی که اسپرم نیستند. این سلول‌ها در تفسیر نتیجه آزمایش اسپرم اهمیت دارند، چون می‌توانند نشانه التهاب، عفونت یا وضعیت تولید اسپرم باشند.

دو نوع اصلی Round cell

• گلبول‌های سفید (WBC): نشانه التهاب یا عفونت در دستگاه تناسلی. اگر تعداد آن‌ها بالا باشد، حرکت و کیفیت اسپرم‌ها را کاهش می‌دهند.
• Germinal cells (سلول‌های زایا): سلول‌هایی که در مسیر تبدیل به اسپرم هستند. مقدار کم آن‌ها طبیعی است.

اگر Round cell در جواب آزمایش اسپرم زیاد باشد

افزایش Round cell ممکن است به دلیل عفونت پروستات یا اپیدیدیم، التهاب، مصرف سیگار، استرس یا تب بالا باشد و نیاز به بررسی توسط پزشک دارد.

Epithelial cells در آزمایش اسپرم چیست؟

سلول‌های اپی‌تلیال از پوشش مجاری تناسلی، مجاری ادراری یا حتی پوست و روده می‌آیند. وجود مقدار کم Epithelial cells در تفسیر نتیجه آزمایش اسپرم طبیعی است و معمولاً نگرانی ایجاد نمی‌کند.

اما اگر مقدار این سلول‌ها زیاد باشد، ممکن است نشانه آلودگی نمونه در هنگام جمع‌آوری، التهاب مجاری ادراری یا مشکلات دیگر باشد. در این صورت، گاهی پزشک توصیه می‌کند آزمایش اسپرم تکرار شود.

Germinal cell در آزمایش اسپرم چیست؟

Germinal cells سلول‌هایی هستند که در بیضه تولید می‌شوند و در مراحل اولیه تبدیل به اسپرم قرار دارند. وجود مقدار متوسط آن‌ها در برگه آزمایش اسپرم طبیعی است و نشان‌دهنده فعالیت بیضه‌هاست.

اگر تعداد Germinal cell بسیار زیاد باشد، ممکن است نشانه آسیب به بافت بیضه یا اختلال در فرآیند اسپرم‌سازی (اسپرماتوژنز) باشد، اما به تنهایی معیار قطعی محسوب نمی‌شود و باید در کنار سایر پارامترها تفسیر شود.

Viscosity در آزمایش اسپرم چیست؟

ویسکوزیته یعنی چسبندگی و غلظت مایع منی. در تفسیر نتیجه آزمایش اسپرم، Viscosity زمانی مهم می‌شود که مایع منی بیش از حد غلیظ یا کش‌دار باشد و اسپرم‌ها نتوانند آزادانه حرکت کنند.

حالت طبیعی ویسکوزیته اسپرم

مایع منی باید بعد از انزال ظرف ۱۵–۳۰ دقیقه رقیق شود و حالت ژلاتینی اولیه خود را از دست بدهد. در این حالت، حرکت اسپرم‌ها راحت‌تر است.

علت‌های افزایش Viscosity در جواب آزمایش اسپرم

• التهاب یا عفونت پروستات
• کم‌آبی بدن
• مشکلات وزیکول سمینال (غدد تولیدکننده بخش مایع منی)
• مصرف سیگار و برخی مواد مخدر
• برخی اختلالات هورمونی

ویسکوزیته بالا، حرکت پیش‌رونده اسپرم‌ها را محدود می‌کند و ممکن است شانس باروری را کاهش دهد.

Concentration در آزمایش اسپرم چیست؟

غلظت اسپرم یا Sperm Concentration یعنی تعداد اسپرم در هر میلی‌لیتر مایع منی. این عدد یکی از مهم‌ترین پارامترها در تفسیر نتیجه آزمایش اسپرم است.

مقدار طبیعی غلظت اسپرم

طبق معیارهای WHO، غلظت طبیعی اسپرم باید بیشتر از 15 میلیون در میلی‌لیتر باشد.

غلظت کم اسپرم (Oligospermia)

اگر Concentration پایین‌تر از حد طبیعی باشد، به آن Oligospermia می‌گویند. علت‌های شایع آن عبارت‌اند از:

• واریکوسل
• گرمای زیاد بیضه‌ها (سونا، جکوزی، لپ‌تاپ روی پا، لباس تنگ)
• استرس شدید و طولانی‌مدت
• چاقی و سبک زندگی کم‌تحرک
• کمبود هورمون‌های مردانه (مثل تستوسترون)
• مصرف دخانیات، الکل یا بعضی داروها

WBC در آزمایش اسپرم چیست؟

WBC یعنی تعداد گلبول‌های سفید در مایع منی. در تفسیر نتیجه آزمایش اسپرم، اگر مقدار WBC بیشتر از 1×10⁶ در هر میلی‌لیتر باشد، به آن لکو‌سیتواسپرمی (Leukocytospermia) می‌گویند.

علت‌های افزایش WBC در مایع منی

• پروستاتیت (التهاب پروستات)
• عفونت اپیدیدیم یا مجاری تناسلی
• بیماری‌های مقاربتی (STD)
• التهاب مزمن دستگاه تناسلی
• مصرف سیگار و آلودگی‌های محیطی

گلبول‌های سفید با تولید رادیکال‌های آزاد (ROS) می‌توانند به غشای اسپرم و DNA آن آسیب بزنند و حرکت و کیفیت اسپرم‌ها را کاهش دهند. بنابراین در حضور WBC بالا، درمان عفونت یا التهاب اهمیت زیادی دارد.

Vitality در آزمایش اسپرم چیست؟

Vitality یعنی درصد اسپرم‌های زنده در نمونه مایع منی. این پارامتر مخصوصاً زمانی مهم می‌شود که حرکت اسپرم‌ها کم باشد و بخواهیم بدانیم آیا اسپرم‌ها زنده هستند یا خیر.

اگر حرکت اسپرم پایین باشد اما Vitality خوب باشد، مشکل اصلی در قدرت حرکت است نه در زنده‌مانی اسپرم‌ها. اما اگر هم حرکت و هم Vitality پایین باشد، نشان‌دهنده آسیب شدیدتر به اسپرم‌هاست.

Progressive و Non-progressive در حرکت اسپرم

در تفسیر نتیجه آزمایش اسپرم، حرکت یا Motility به سه گروه اصلی تقسیم می‌شود:

• Progressive (PR): اسپرم‌هایی که به شکل سریع و مؤثر به سمت جلو حرکت می‌کنند و توانایی رسیدن به تخمک را دارند.
• Non-progressive (NP): اسپرم‌هایی که حرکت دارند اما حرکت آن‌ها بی‌هدف است و به جلو پیش نمی‌روند.
• Immotile: اسپرم‌های کاملاً بدون حرکت.

مقدار طبیعی حرکت پیش‌رونده (Progressive)

طبق معیار WHO، درصد حرکت پیش‌رونده (PR) باید حداقل 32٪ یا بیشتر باشد. هرچه این درصد بیشتر باشد، شانس باروری طبیعی نیز بالاتر است.

Non-progressive در آزمایش اسپرم یعنی چه؟

Non-progressive یعنی اسپرم حرکت دارد اما این حرکت به‌صورت لرزشی، چرخشی یا درجا است و به سمت جلو پیش نمی‌رود. این نوع حرکت در باروری چندان مفید نیست، چون اسپرم نمی‌تواند مسافت طولانی تا تخمک را طی کند.

Immotile در آزمایش اسپرم یعنی چه؟

Immotile یعنی اسپرم کاملاً بدون حرکت است. افزایش درصد اسپرم‌های بدون حرکت می‌تواند نشانه مشکلات جدی‌تری در کیفیت اسپرم باشد و در تفسیر نتیجه آزمایش اسپرم باید به آن توجه ویژه‌ای شود.

علت‌های شایع افزایش Immotile در جواب آزمایش اسپرم

• کمبود برخی مواد معدنی مثل روی (Zinc)
• واریکوسل
• گرمای بیش از حد بیضه‌ها
• عفونت‌ها و التهاب‌های دستگاه تناسلی
• آسیب میتوکندری اسپرم یا DNA اسپرم

مورفولوژی اسپرم چیست و چه تأثیری بر باروری دارد؟

مورفولوژی یعنی شکل ظاهری اسپرم. در تفسیر نتیجه آزمایش اسپرم، مورفولوژی بر اساس درصد اسپرم‌هایی که شکل کاملاً طبیعی دارند گزارش می‌شود.

اسپرم طبیعی باید سر بیضی‌شکل، قطعه میانی باریک و دم بلند و منظم داشته باشد. هرگونه تغییر در اندازه سر، ضخامت گردن، دوشاخه بودن دم یا کوتاه بودن آن می‌تواند باعث شود اسپرم قدرت شنا و نفوذ به تخمک را از دست بدهد.

مقدار طبیعی مورفولوژی اسپرم

طبق معیار جدید WHO، اگر حداقل 4٪ از اسپرم‌ها شکل طبیعی داشته باشند، مورفولوژی نرمال محسوب می‌شود. این عدد شاید کم به نظر برسد، اما همین مقدار برای باروری کافی است.

آیا با شکل غیرطبیعی اسپرم می‌توان باردار شد؟

بله، حتی با مورفولوژی ۲٪ هم احتمال بارداری طبیعی وجود دارد، اما احتمال آن کاهش پیدا می‌کند. در مواردی که مورفولوژی بسیار پایین است یا سایر پارامترهای آزمایش اسپرم هم مشکل دارند، روش‌های کمک‌باروری مثل ICSI (تزریق اسپرم به داخل تخمک) ممکن است پیشنهاد شود.

motility در آزمایش اسپرم یعنی چه؟

Motility یا حرکت اسپرم یکی از مهم‌ترین قسمت‌ها در تفسیر نتیجه آزمایش اسپرم است. این پارامتر نشان می‌دهد چه درصدی از اسپرم‌ها قادر به حرکت هستند و چند درصد از آن‌ها حرکت پیش‌رونده و مؤثر دارند.

همان‌طور که گفته شد، حرکت اسپرم به سه گروه Progressive، Non-progressive و Immotile تقسیم می‌شود. مجموع دو گروه اول، Total motility را تشکیل می‌دهد.

به طور کلی، حرکت کل اسپرم‌ها باید بیشتر از 40٪ و حرکت پیش‌رونده بیشتر از 32٪ باشد تا شانس باروری طبیعی در وضعیت مناسب قرار داشته باشد.

سوالات رایج درباره تفسیر نتیجه آزمایش اسپرم

۱. برای تفسیر نتیجه آزمایش اسپرم چند بار باید تست تکرار شود؟

معمولاً اگر در اولین آزمایش اسپرم اختلالی دیده شود، پزشک توصیه می‌کند حداقل دو بار دیگر با فاصله چند هفته‌ای آزمایش تکرار شود. چون کیفیت اسپرم ممکن است به‌طور موقت به‌دلیل استرس، بیماری، تب یا مصرف دارو تغییر کند.

۲. آیا یک نتیجه غیرطبیعی به معنای ناباروری قطعی است؟

خیر. یک نتیجه غیرطبیعی در آزمایش اسپرم لزوماً به معنای ناباروری قطعی نیست. بسیاری از مردان با آزمایش اسپرم ضعیف هم توانسته‌اند به‌صورت طبیعی یا با کمک درمان‌های ساده صاحب فرزند شوند. تفسیر نتیجه آزمایش اسپرم باید توسط متخصص ناباروری انجام شود.

۳. آیا مصرف سیگار روی نتیجه آزمایش اسپرم تأثیر دارد؟

بله. سیگار می‌تواند باعث کاهش حرکت اسپرم، افزایش گلبول سفید (WBC)، آسیب DNA اسپرم و کاهش کیفیت کلی آن شود. قطع مصرف سیگار یکی از مهم‌ترین اقدامات برای بهبود نتیجه آزمایش اسپرم است.

۴. بعد از بهبود سبک زندگی، چه مدت طول می‌کشد تا نتیجه آزمایش اسپرم بهتر شود؟

چرخه کامل تولید اسپرم حدود ۷۰ تا ۹۰ روز طول می‌کشد. بنابراین معمولاً ۳ ماه بعد از اصلاح تغذیه، ورزش منظم، کاهش وزن، ترک سیگار و کاهش استرس، می‌توان انتظار بهبود در تفسیر نتیجه آزمایش اسپرم را داشت.

۵. اگر غلظت اسپرم (Concentration) پایین باشد چه باید کرد؟

ابتدا باید علت‌های احتمالی مثل واریکوسل، مشکلات هورمونی، داروها یا سبک زندگی بررسی شود. پزشک ممکن است آزمایش‌های هورمونی، سونوگرافی بیضه و معاینه فیزیکی را درخواست کند و سپس بر اساس علت، درمان دارویی یا جراحی پیشنهاد کند.

۶. آیا ویسکوزیته بالا می‌تواند مانع بارداری شود؟

بله. ویسکوزیته بالای مایع منی حرکت اسپرم‌ها را محدود می‌کند و می‌تواند احتمال رسیدن اسپرم به تخمک را کم کند. در این موارد باید علت زمینه‌ای (مثل التهاب پروستات یا کم‌آبی بدن) شناسایی و درمان شود.

۷. مورفولوژی پایین اسپرم همیشه نیاز به ICSI دارد؟

نه لزوماً. اگر فقط مورفولوژی کمی پایین باشد اما تعداد و حرکت اسپرم مناسب باشد و سن و وضعیت باروری همسر خوب باشد، ممکن است بارداری طبیعی یا با روش‌های ساده‌تری مانند IUI امکان‌پذیر باشد. تصمیم نهایی را متخصص ناباروری می‌گیرد.

۸. آیا تب و بیماری‌های ویروسی روی نتیجه آزمایش اسپرم اثر دارد؟

بله. تب بالا و بعضی عفونت‌های ویروسی می‌توانند کیفیت اسپرم را به‌طور موقت کاهش دهند. در این موارد، معمولاً توصیه می‌شود تفسیر نتیجه آزمایش اسپرم را با در نظر گرفتن شرایط بیماری انجام دهید و تست چند هفته بعد دوباره تکرار شود.

۹. آیا رژیم غذایی هم روی آزمایش اسپرم تأثیر دارد؟

تغذیه سالم، مصرف میوه و سبزیجات، آجیل، منابع امگا۳ و پرهیز از فست‌فودها و چربی‌های ترانس می‌تواند به بهبود کیفیت اسپرم کمک کند. مکمل‌هایی مثل روی، فولیک‌اسید و آنتی‌اکسیدان‌ها در برخی افراد مفید هستند، اما مصرف آن‌ها باید زیر نظر پزشک باشد.

۱۰. چه زمانی باید به پزشک متخصص ناباروری مراجعه کنیم؟

اگر بیش از یک سال رابطه جنسی منظم و بدون جلوگیری داشته‌اید و بارداری رخ نداده است، یا اگر در آزمایش اسپرم چند بار نتایج غیرطبیعی دیده شده، بهتر است به متخصص اورولوژی یا فوق تخصص ناباروری مراجعه کنید تا بررسی کامل‌تری انجام شود.

منابع معتبر برای مطالعه بیشتر درباره تفسیر نتیجه آزمایش اسپرم

• WHO Laboratory Manual for the Examination and Processing of Human Semen
  مشاهده در سایت WHO
• Mayo Clinic – Semen analysis
  مشاهده در Mayo Clinic