راهنمای جامع شناسایی و مدیریت عوامل مداخله گر در تست های PT و aPTT

مقدمه
آزمایش‌های PT (زمان پروترومبین) و aPTT (زمان نسبی ترومبوپلاستین فعال‌شده) از مهم‌ترین تست‌های غربالگری سیستم انعقاد خون هستند که برای ارزیابی مسیرهای خارجی و داخلی انعقادی، بررسی خون‌ریزی‌های غیرطبیعی، پایش درمان‌های ضدانعقادی و تشخیص اختلالات انعقادی کاربرد دارند. با این حال، نتایج این آزمایش‌ها به‌شدت در معرض عوامل مداخله‌گر در مرحله‌ی پیش‌تحلیلی (قبل از انجام تست)، مرحله‌ی تحلیلی (فرایند آزمایش) و حتی مرحله‌ی پس‌تحلیلی (تفسیر و گزارش) هستند. عدم شناسایی عوامل مداخله گر در تست های PT و aPTT می‌تواند منجر به تفسیر نادرست، اشتباه در تصمیم‌گیری بالینی و حتی آسیب به بیمار شود.در ادامه، مهم‌ترین عوامل مداخله گر در تست های PT و aPTT به‌صورت طبقه‌بندی‌شده و همراه با نکات عملی بررسی می‌شود.

1. نوع و مقدار آنتی‌کواگولانت
سدیم سیترات با غلظت 3.2% (و در برخی موارد 3.8%) آنتی‌کواگولانت استاندارد در تست‌های انعقادی است. عملکرد آن مبتنی بر باند شدن با یون‌های کلسیم و مهار موقت فرآیند لخته شدن است.

نکات مهم:
نسبت خون به ضد انعقاد از مهم ترین عوامل مداخله گر در تست های PT و aPTT است. نسبت دقیق ۹ به ۱ بین حجم خون و محلول سیترات باید رعایت شود. مثلاً در یک لوله 5 میلی‌لیتری، 0.5 میلی‌لیتر سیترات و 4.5 میلی‌لیتر خون لازم است.
پر شدن ناقص لوله باعث افزایش نسبی سیترات و در نتیجه افزایش مصنوعی زمان PT و aPTT می‌شود.
استفاده اشتباه از آنتی‌کواگولانت‌هایی مانند EDTA، هپارین یا فلوراید منجر به غیرقابل اعتماد شدن نتایج یا حتی عدم تشکیل لخته در کنترل‌های کیفی می‌شود.

2. تکنیک نمونه‌گیری و لوله‌گیری
نحوه‌ی نمونه‌گیری تأثیر مستقیم بر کیفیت پلاسما داشته و از عوامل مداخله گر در تست های PT و aPTT نتیجه آزمایش دارد.
نکات کلیدی:
استفاده از سوزن‌های نازک یا تکنیک‌های دشوار خون‌گیری باعث فعال شدن فاکتور XII (تماسی) شده و aPTT را به‌طور مصنوعی کاهش می‌دهد.
ایجاد کف یا همولیز در نمونه می‌تواند تداخل نوری در دستگاه ایجاد کرده یا باعث آزاد شدن فسفولیپیدها از پلاکت‌ها شود که بر نتیجه تأثیر می‌گذارد.
لخته شدن جزئی در لوله سیترات حتی در حد میکروسکوپی باعث فعال شدن مصرفی فاکتورهای انعقادی شده و نتایج به‌ویژه aPTT را افزایش می‌دهد.

پیشنهاد عملی:
استفاده از سیستم خلاء (Vacutainer) و رعایت تکنیک صحیح نمونه‌گیری با آرامش و سرعت مناسب برای جلوگیری از آسیب سلولی توصیه می‌شود.

3. حجم نمونه و ترتیب لوله‌گیری
ترتیب لوله‌گیری هنگام خون‌گیری بسیار مهم است، به‌ویژه اگر چند لوله با آنتی‌کواگولانت‌های مختلف لازم باشد.

نکات مهم:
اگر لوله سیترات اول از همه گرفته شود (مثلاً در نمونه‌گیری از کاتتر یا IV Line)، احتمال آلودگی با بافت، سرم فیزیولوژی یا بقایای دارو وجود دارد. توصیه می‌شود یک لوله سیترات اول گرفته و دور ریخته شود.
در نمونه‌گیری چندلوله‌ای، لوله حاوی سیترات باید پس از لوله‌های بدون آنتی‌کواگولانت یا لوله‌های سرم و قبل از EDTA یا هپارین گرفته شود.
پر شدن ناقص لوله‌ها به‌ویژه در افرادی با رگ‌های ظریف یا بیماران بدحال بسیار شایع است و باید نمونه رد شود.

4. هماتوکریت بیمار
در بیماران با هماتوکریت بالا (معمولاً >55%)، حجم پلاسما کاهش یافته و در نتیجه غلظت سیترات نسبت به پلاسما بیشتر می‌شود. این منجر به باقی‌ماندن سیترات اضافی در پلاسما و مهار بیش از حد کلسیم در مرحله تحلیلی و در نتیجه افزایش کاذب زمان PT و aPTT می‌شود.
نکته حرفه‌ای:
در چنین مواردی باید حجم سیترات در لوله به‌صورت دستی و بر اساس فرمول اصلاح شود:

حجم جدید سیترات = (100 - هماتوکریت) × حجم خون مورد نیاز / (595 - هماتوکریت)

5. حمل و نگهداری نمونه
نمونه‌های سیترات باید در شرایط خاص حمل و نگهداری شوند.
نکات کلیدی:
نمونه باید ظرف 4 ساعت پس از خون‌گیری سانتریفیوژ و پلاسما جدا شود.
نگهداری در دمای اتاق بیشتر از 4 ساعت باعث کاهش فعالیت فاکتورهای انعقادی می‌شود.
نمونه پلاسما باید در دمای ۲-۸ درجه سانتی‌گراد نگهداری شده و در صورت تأخیر بیشتر از 24 ساعت، باید در فریزر -20 درجه نگهداری شود.
چند بار یخ‌زدایی و انجماد مجدد باعث تخریب فاکتورها می‌شود و باید از آن اجتناب کرد.

6. داروهای مصرفی بیمار
برخی داروها اثر مستقیم یا غیرمستقیم روی زمان‌های PT و aPTT دارند.
نکات مهم:
وارفارین باعث افزایش PT و INR می‌شود و دوز آن باید در تفسیر نتایج لحاظ شود.
هپارین باعث افزایش aPTT می‌شود و در صورت مصرف همزمان با داروهای دیگر، تداخلات باید در نظر گرفته شود.
داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی و برخی آنتی‌بیوتیک‌ها می‌توانند باعث اختلال در عملکرد پلاکت یا فاکتورهای انعقادی شوند.

7. بیماری‌های زمینه‌ای و فیزیولوژیک
برخی بیماری‌ها و شرایط فیزیولوژیک نیز می‌توانند زمان‌های PT و aPTT را تحت تأثیر قرار دهند.
نمونه‌ها:
نارسایی کبد، کمبود ویتامین K، بیماری‌های خونریزی‌دهنده ارثی یا اکتسابی، لنفوم، لوکمی، و بارداری از جمله این عوامل هستند.
توجه به سابقه بالینی و تطبیق با نتایج آزمایش‌های مکمل ضروری است.

جمع‌بندی نهایی
دقت در مرحله پیش‌تحلیلی از مهم‌ترین عوامل تضمین کیفیت و اعتبار نتایج آزمایش‌های PT و aPTT است. رعایت نکات فنی در نمونه‌گیری، انتخاب آنتی‌کواگولانت، حمل و نگهداری نمونه و آگاهی از شرایط بیمار به جلوگیری از خطاهای رایج کمک می‌کند.همکاری بین آزمایشگاه و کلینیسین برای تفسیر دقیق نتایج و تصمیم‌گیری درمانی نقش کلیدی دارد.

جهت مطالعه ی بیشر به لینک زیر مراجعه کنید :

https://my.clevelandclinic.org/health/diagnostics/25101-partial-thromboplastin-time