کنترل کیفی اتوکلاو با تست اسپور، روشی استاندارد برای ارزیابی عملکرد دستگاه استریلیزاسیون است. این فرآیند شامل استفاده از اندیکاتورهای بیولوژیک حاوی اسپورهای مقاوم مانند Geobacillus stearothermophilus می‌شود که در اتوکلاو قرار گرفته، پس از چرخه استریلیزاسیون انکوبه می‌شوند. عدم رشد اسپورها نشان‌دهنده موفقیت استریلیزاسیون و کنترل کیفیت اتوکلاو است، که برای ایمنی بیماران و رعایت استانداردهای بهداشتی ضروری است.

مقدمه

اتوکلاو یکی از ابزارهای حیاتی در صنایع پزشکی، دندانپزشکی، داروسازی و آزمایشگاهی است که برای استریلیزاسیون تجهیزات با استفاده از بخار تحت فشار بالا به کار می‌رود. کنترل کیفی اتوکلاو به منظور اطمینان از عملکرد صحیح آن و حذف کامل میکروارگانیسم‌ها ضروری است. یکی از روش‌های اصلی کنترل کیفی، تست اسپور یا استفاده از اندیکاتورهای بیولوژیک (Biological Indicators – BIs) است که به عنوان استاندارد طلایی برای ارزیابی کارایی فرآیند استریلیزاسیون شناخته می‌شود. این تست با شبیه‌سازی شرایط مقاوم‌ترین میکروارگانیسم‌ها، مانند اسپورهای باکتریایی، موفقیت فرآیند را تأیید می‌کند.

تعریف اندیکاتورهای بیولوژیک (تست اسپور)

اندیکاتورهای بیولوژیک سیستم‌های آزمایشی هستند که حاوی میکروارگانیسم‌های زنده با مقاومت مشخص در برابر فرآیند استریلیزاسیون می‌باشند. این اندیکاتورها معمولاً شامل اسپورهای باکتری‌هایی مانند Geobacillus stearothermophilus (برای استریلیزاسیون بخار) یا Bacillus atrophaeus (برای گاز اتیلن اکسید) هستند که درون یک دستگاه چالش فرآیند (Process Challenge Device – PCD) قرار می‌گیرند. PCD ابزاری است که شرایط سخت‌ترین نقاط اتوکلاو را شبیه‌سازی می‌کند. پس از قرارگیری در چرخه استریلیزاسیون، اندیکاتورها در محیط کشت انکوبه می‌شوند تا رشد اسپورها بررسی شود. عدم رشد نشان‌دهنده موفقیت فرآیند است، در حالی که رشد اسپورها به معنای شکست استریلیزاسیون است.

اندیکاتورهای بیولوژیک معمولاً به صورت ویال‌های خودحاوی (Self-Contained Biological Indicators – SCBIs) عرضه می‌شوند که شامل نوار آغشته به اسپور، محیط کشت و بدنه پلاستیکی هستند. این طراحی نیاز به انتقال آسپتیک را حذف کرده و فرآیند را ساده‌تر می‌کند.

کنترل کیفی اتوکلاو با تست اسپور

اهمیت تست اسپور در کنترل کیفی

تست اسپور مستقیماً lethality (کشندگی) فرآیند استریلیزاسیون را اندازه‌گیری می‌کند و اطمینان می‌دهد که شرایط لازم برای از بین بردن تعداد مشخصی از میکروارگانیسم‌ها فراهم شده است. این تست در جلوگیری از عفونت‌های بیمارستانی، حفظ کیفیت محصولات دارویی و رعایت استانداردهای بهداشتی حیاتی است. برخلاف اندیکاتورهای شیمیایی که تنها پارامترهایی مانند دما و فشار را نشان می‌دهند، اندیکاتورهای بیولوژیک ارزیابی زیستی واقعی ارائه می‌دهند و بالاترین سطح اطمینان استریلیتی را فراهم می‌کنند. استفاده از این تست‌ها الزامی است، به ویژه در بارهای حاوی ایمپلنت‌ها یا تجهیزات حساس، برای کاهش ریسک آلودگی.

جهت مطالعه جامع در مورد کنترل کیفی میکروب شناسی به لینک زیر مراجعه کنید:

کنترل کیفی میکروب شناسی: اصول، روش‌ها و استانداردهای عملکردی

انواع اندیکاتورهای بیولوژیک جهت کنترل کیفی اتوکلاو با تست اسپور

اندیکاتورهای بیولوژیک بر اساس روش استریلیزاسیون دسته‌بندی می‌شوند:

• برای اتوکلاو بخار: حاوی اسپورهای Geobacillus stearothermophilus، مقاوم به بخار و حرارت بالا (مانند مدل‌های Crosstex یا SPSmedical).
• برای گاز اتیلن اکسید یا هیدروژن پراکسید: حاوی اسپورهای Bacillus atrophaeus.
• اندیکاتورهای سریع‌الخوانش: مانند مدل‌های 10 ساعته یا 1 ساعته که نتایج را سریع‌تر ارائه می‌دهند، مناسب برای نظارت روزانه.

انواع دیگری مانند نوارهای اسپور (Spore Strips) یا ویال‌های دوگانه (Duo-Spore) برای نظارت هفتگی یا روزانه وجود دارند.

نحوه استفاده از تست اسپور

1. آماده‌سازی: اندیکاتور را در PCD قرار دهید و آن را در سخت‌ترین نقطه اتوکلاو (معمولاً نزدیک درین یا پایین‌ترین قفسه) بگذارید. برای بارهای کامل، چندین PCD در نقاط مختلف قرار دهید.
2. اجرای چرخه: اتوکلاو را با چرخه استاندارد (مانند 121 درجه سانتی‌گراد برای 15 دقیقه) اجرا کنید.
3. انکوبه کردن: پس از چرخه، اندیکاتور را در انکوباتور (معمولاً در 55-60 درجه سانتی‌گراد برای 24-48 ساعت) قرار دهید. تغییر رنگ از بنفش به زرد نشان‌دهنده رشد باکتری و شکست تست است.
4. ثبت نتایج: نتایج را مستند کنید. در صورت شکست، اتوکلاو را بررسی و پارامترها را تنظیم کنید، سپس تست را تکرار نمایید.

شرایط نگهداری: اندیکاتورها را در دمای اتاق (خارج از یخچال) نگهداری کنید و از تاریخ انقضا پیروی نمایید.

فرکانس انجام کنترل کیفی اتوکلاو با تست اسپور

طبق توصیه‌های CDC و AAMI ST79:2017، تست اسپور باید حداقل هفتگی انجام شود، اما ترجیحاً روزانه، به ویژه اگر اتوکلاو چندین بار در روز استفاده شود. برای هر بار حاوی ایمپلنت‌ها، تست الزامی است. پس از تعمیرات عمده یا تغییرات در اتوکلاو، تست‌های سه‌گانه برای صلاحیت (Qualification) لازم است.

استانداردها و مقررات

استانداردهای بین‌المللی مانند ISO 11138 و AAMI ST79 راهنمایی‌هایی برای انتخاب، استفاده و تفسیر اندیکاتورها ارائه می‌دهند. در ایران، بر اساس دستورالعمل‌های وزارت بهداشت، تست بیولوژیک هفتگی برای اتوکلاوهای پزشکی الزامی است. همچنین، تست‌های شیمیایی مکمل (مانند اندیکاتورهای کلاس 6) برای نظارت روزانه توصیه می‌شود، اما تست اسپور جایگزین ندارد.

نتیجه‌گیری

کنترل کیفی اتوکلاو با تست اسپور تضمین‌کننده ایمنی بیماران و کیفیت فرآیندهای پزشکی است. با استفاده منظم از اندیکاتورهای بیولوژیک، می‌توان از عملکرد بهینه اتوکلاو اطمینان حاصل کرد و ریسک عفونت‌ها را به حداقل رساند. توصیه می‌شود پرسنل آموزش‌دیده و تجهیزات استاندارد برای این تست‌ها استفاده شود تا نتایج دقیق و قابل اعتماد به دست آید.