کنترل کیفی آب مقطر در آزمایشگاه (مقاله جامع + SOP اجرایی)
کنترل کیفی آب مقطر شامل پایش منظم ویژگی‌های فیزیکی، شیمیایی و میکروبی آب (مانند هدایت الکتریکی، مقاومت ویژه، pH، سختی، کلر آزاد، سیلیکا، TOC، بار میکروبی و اندوتوکسین) و نیز عناصر/یون‌های خاص (مثل آمونیاک، کلرور، سولفات و فلزات سنگین) است. این راهنما روش آزمون‌ها، حدود مجاز، برنامه پایش روزانه تا ششماهه، اقدامات اصلاحی، نگهداری سیستم، فرم ثبت QC و FAQ را به صورت SOP ارائه می‌کند.
جهت عضویت در کانال آموزشی در تلگرام به لینک زیر مراجعه کنید:
https://t.me/hematology_education
فهرست مطالب
- مقدمه
- هدف، دامنه و مسئولیت‌ها
- انواع آب آزمایشگاهی
- چرا کنترل کیفی آب مقطر؟
- پارامترها، حدود مجاز و دفعات پایش
- استانداردهای ISO 3696 / ASTM / CLSI
- نمونه‌برداری، حمل و نگهداری نمونه آب
- روش انجام آزمون‌ها (گام‌به‌گام)
- برنامه زمان‌بندی کنترل کیفی
- کنترل کیفی تکمیلی (پیشرفته)
- نگهداری و ضدعفونی سیستم
- عیب‌یابی و اقدامات اصلاحی
- ثبت، بایگانی و ردیابی
- فرم کنترل کیفی آب مقطر
- SOP خلاصه اجرایی
- سؤالات رایج (۱۰ سؤال + پاسخ)
مقدمه کنترل کیفی آب مقطر
آب مقطر پایه بسیاری از فرآیندهای آزمایشگاهی است. وجود ناخالصی‌های یونی، آلی یا میکروبی می‌تواند به خطاهای تحلیلی، تخریب رزینها و کاهش عمر تجهیزات منجر شود. اجرای یک برنامه مدون کنترل کیفی (QC) تضمین می‌کند که آب مصرفی همواره در محدوده‌های استاندارد باقی بماند و نتایج آزمایشگاهی معتبر و تکرارپذیر باشند.
کنترل کیفی آب مقطر
هدف، دامنه و مسئولیت‌ها
هدف: تضمین کیفیت آب مقطر مصرفی از نظر فیزیکی، شیمیایی و میکروبی برای استفاده ایمن در کلیه بخش‌های آزمایشگاه.
دامنه: بیوشیمی، هماتولوژی، سرولوژی، میکروب‌شناسی، آماده‌سازی محلول‌ها، شستوشوی ظروف و خطوط تغذیه دستگاه‌ها.
- مسئول فنی: تأیید نتایج، پایش انطباق با استانداردها، ابلاغ اقدامات اصلاحی.
- کارشناس QC: انجام آزمون‌ها طبق روش‌ها، ثبت و گزارش مغایرت‌ها.
- اپراتور سیستم آب: نگهداری، شست‌وشو، تعویض فیلتر/رزین، اعلام خرابی.
انواع آب آزمایشگاهی
| نوع آب | روش تولید | ویژگی | کاربرد |
|---|---|---|---|
| مقطر (Distilled) | تقطیر | کاهش یون‌ها/ذرات | محلول‌سازی و شست‌وشو |
| دیونیزه (DI) | رزین تبادل یونی | حذف یون‌ها | کاربردهای حساس |
| فوق خالص (UPW) | RO+DI+UV/UF | حداقل ناخالصی | PCR/HPLC و تحقیقاتی |
چرا کنترل کیفی آب مقطر؟
- کاهش خطای تحلیلی و افزایش تکرارپذیری نتایج.
- پیشگیری از رسوب نمک‌ها، خوردگی و رشد میکروبی در سیستم.
- افزایش عمر مفید دستگاه‌ها و کاهش هزینه‌های سرویس.
- پوشش الزامات اعتباربخشی و استانداردهای بین‌المللی.
پارامترها، حدود مجاز و دفعات پایش
| پارامتر | حد مجاز پیشنهادی | دفعات پایش | اهمیت |
|---|---|---|---|
| هدایت (µS/cm) | < 10 | روزانه | شاخص کلی یون‌ها |
| مقاومت (MΩ·cm) | > 0.1 | روزانه | معکوس هدایت |
| pH | 6.0–7.5 | روزانه | پایداری شیمیایی |
| TDS (mg/L) | < 10 | هفتگی | کل مواد محلول |
| سختی (mg/L CaCO₃) | < 1 | هفتگی | رسوب/گرفتگی |
| کلر آزاد (mg/L) | < 0.05 | هفتگی | حفاظت رزین |
| سیلیکا (mg/L) | < 0.1 | ماهانه | رسوب در مسیر |
| CFU/ml | < 100 | ماهانه | بار میکروبی |
| TOC (µg/L) | < 500 | سه‌ماهه | آلودگی آلی |
| اندوتوکسین (EU/ml) | < 0.25 | ششماهه (در صورت نیاز) | مصارف IVD/سلولی |
استانداردهای ISO 3696 / ASTM / CLSI
مطابق ISO 3696 آب آزمایشگاهی به Type I–III تقسیم میشود. برای بسیاری از کاربردهای بالینی Type II مناسب است؛ Type I برای روشهای بسیار حساس (PCR/HPLC).
| نوع | هدایت (µS/cm) | مقاومت (MΩ·cm) | TOC (µg/L) | کاربرد |
|---|---|---|---|---|
| Type I | < 0.1 | > 10 | < 50 | تحقیقات مولکولی/دستگاهی |
| Type II | < 1 | > 1 | < 200 | بیوشیمی/هماتولوژی |
| Type III | < 10 | > 0.1 | – | شست‌وشو/محلول‌سازی عمومی |
نمونه‌برداری، حمل و نگهداری نمونه آب
- ظرف: پلی‌اتیلن تمیز یا شیشه بوروسیلیکات؛ قبل از نمونه‌گیری 2–3 بار با همان آب شست‌وشو شود.
- برداشت از خروجی نهایی سیستم (پس از تخلیه اولیه 30–60 ثانیه).
- حمل در کمترین زمان، نگهداری در 4°C و آزمون حداکثر تا 24 ساعت.
- جلوگیری از تماس دست/محیط با دهانه ظرف و برچسب‌گذاری کامل (تاریخ/ساعت/مسئول).
روش انجام آزمون‌ها ی کنترل کیفی آب مقطر
۱) هدایت الکتریکی (EC)
- کالیبراسیون در 25°C با استاندارد 1413 µS/cm و شستوشوی الکترود با آب مقطر.
- قرائت در 25°C؛ نتیجه را در فرم QC ثبت کنید.
- در صورت > 10 µS/cm: بررسی نشتی یون‌ها، تعویض/شارژ رزین، شستوشوی مسیر.
۲) مقاومت ویژه
- با دستگاه Resistivity متر قرائت شود (خودکار یا محاسبه از EC).
- هدف > 0.1 MΩ·cm؛ مقادیر کمتر نشانه آلودگی یونی است.
۳) pH
- کالیبراسیون pH متر با بافر 7.00 و 4.00.
- قرائت سریع (جذب CO₂ می‌تواند pH را کاهش دهد).
- اگر pH < 6 یا > 8: مسیر/ظروف/رزین بررسی و سیستم شست‌وشو شود.
۴) سختی کل
- نمونه‌برداری 25 ml؛ افزودن معرف بافری و شناساگر.
- تیتراسیون با EDTA تا تغییر رنگ به آبی پایدار.
- مقدار باید < 1 mg/L CaCO₃ باشد؛ در غیر این‌صورت عملکرد تقطیر/DI بررسی شود.
۵) کلر آزاد
- روش DPD colorimetric طبق دستور کیت.
- حد مجاز < 0.05 mg/L؛ افزایش کلر رزینها را تخریب می‌کند.
۶) سیلیکا
- روش اسپکتروفتومتری/مولیبدوسلیکات طبق کیت.
- حد مجاز < 0.1 mg/L؛ بیشتر بودن نشانه نقص تقطیر/پیش‌تصفیه است.
۷) بار میکروبی (CFU/ml)
- کشت 1 ml روی R2A agar؛ انکوباسیون 48 ساعت در 37°C.
- شمارش کلنی‌ها؛ حد مجاز < 100 CFU/ml.
- در صورت بیشتر بودن: ضدعفونی سیستم، تعویض فیلتر، شستوشوی مخزن/لاین.
جهت مطالعه جامع در مورد کنترل کیفی میکروبی آب مقطر به لینک زیر مراجعه کنید:
۸) TOC
- آنالیز با TOC Analyzer (روش UV-persulfate یا high-temp).
- حد مجاز < 500 µg/L؛ افزایش آن نشان‌دهنده آلودگی آلی/بیوفیلم است.
۹) اندوتوکسین
- آزمون LAL (Gel-clot/Chromogenic) در مراکز نیازمند (IVD/سلولی).
- حد مجاز < 0.25 EU/ml.
برنامه زمان‌بندی کنترل کیفی آب مقطر
| بازه | آزمون‌ها | اقدامات |
|---|---|---|
| روزانه | EC، مقاومت، pH | ثبت در فرم QC و بررسی روند |
| هفتگی | سختی، کلر آزاد | تعویض فیلتر/بازبینی پیش‌تصفیه |
| ماهانه | CFU، سیلیکا | ضدعفونی سیستم در صورت افزایش بار |
| سه‌ماهه | TOC | سرویس دوره‌ای/بازبینی مخزن |
| ششماهه | اندوتوکسین (در صورت نیاز) | بازبینی جامع سیستم |
کنترل کیفی تکمیلی (پیشرفته)
برای مراکز مرجع، تولیدکنندگان IVD/محیط‌کشت و کاربردهای حساس، توصیه میشود پارامترهای زیر نیز پایش شوند:
| پارامتر | حد مجاز | روش آزمون | توضیح |
|---|---|---|---|
| آمونیاک (NH₃/NH₄⁺) | < 0.05 mg/L | الکترود یون‌گزین/اسپکترو | تداخل در واکنش‌های آنزیمی |
| کلرور (Cl⁻) | < 0.1 mg/L | تیتراسیون AgNO₃/IC | خورندگی/تداخل در اندازه‌گیری‌ها |
| سولفات (SO₄²⁻) | < 0.1 mg/L | توربیدیمتری/IC | تداخل در محیط‌ها |
| نیترات (NO₃⁻) | < 0.1 mg/L | اسپکتروفتومتری | شاخص آلودگی زیستی/شیمیایی |
| فلزات سنگین (Pb, Cu, Fe, Zn, Mn) | هرکدام < 0.01 mg/L | AAS/ICP-MS | سمی/کاتالیزگر ناخواسته |
| مواد احیاکننده | منفی | آزمون KMnO₄ | اختلال در واکنش‌های اکسیداسیون |
نگهداری و ضدعفونی سیستم
- ضدعفونی هفتگی مخزن/لوله‌ها با NaOCl 1% و سپس آب‌کشی کامل با آب تازه.
- تعویض فیلترهای اولیه/کربن فعال هر ۳ ماه یا بر اساس افت فشار.
- تعویض رزین DI هنگام افزایش EC یا تغییر رنگ شاخص.
- تمیزکاری رسوبات با اسید سیتریک 10% در دیستیلاتور (طبق دستور سازنده).
- دوری از نور مستقیم/گرمای زیاد؛ استفاده از مخزن با پوشش تیره.
عیب‌یابی و اقدامات اصلاحی
| مشکل | علت احتمالی | اقدام اصلاحی |
|---|---|---|
| EC بالا | اشباع رزین/نشتی یون | تعویض رزین، شستوشوی مدار |
| pH غیرطبیعی | جذب CO₂/آلودگی آلی | تهویه، شست‌وشو، بررسی ظروف |
| بوی نامطبوع | رشد باکتری/جلبک | ضدعفونی با H₂O₂/NaOCl |
| افت دبی | گرفتگی فیلتر | تعویض فیلتر اولیه |
| رسوب سفید | سختی/سیلیکا بالا | بازبینی DI/تقطیر و سیلیکا |
ثبت، بایگانی و ردیابی مدارک کنترل کیفی آب مقطر
- تمام نتایج در فرم QC ثبت و توسط مسئول فنی تأیید شود.
- سوابق حداقل ۲ سال نگهداری؛ امکان ردیابی اقدامات اصلاحی فراهم باشد.
- در صورت مغایرت، فرم اقدام اصلاحی/پیشگیرانه (CAPA) تکمیل گردد.
فرم کنترل کیفی آب مقطر
| تاریخ | ساعت | EC (µS/cm) | مقاومت (MΩ·cm) | pH | سختی | کلر آزاد | سیلیکا | CFU/ml | TOC | اندوتوکسین | مسئول QC | امضا | اقدام اصلاحی/توضیحات |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
نکته: ثبت مستمر و کامل فرم QC برای اعتباربخشی و ردیابی الزامی است.
SOP خلاصه اجرایی کنترل کیفی آب مقطر
- نمونه‌برداری از خروجی نهایی سیستم در ظروف تمیز و برچسب‌گذاری کامل.
- اندازه‌گیری روزانه EC/مقاومت و pH؛ ثبت در فرم QC.
- پایش هفتگی سختی/کلر آزاد؛ ماهانه CFU/سیلیکا؛ سه‌ماهه TOC؛ ششماهه اندوتوکسین (در صورت نیاز).
- در مغایرت: اقدام اصلاحی فوری (شست‌وشو، تعویض فیلتر/رزین، ضدعفونی) و ثبت CAPA.
- نگهداری سیستم طبق برنامه و بازبینی دوره‌ای سوابق توسط مسئول فنی.
سؤالات رایج در مورد کنترل کیفی آب مقطر
1) چرا pH آب مقطر گاهی کمتر از 7 است؟
بهعلت جذب CO₂ از هوا و تشکیل H₂CO₃؛ اگر pH خیلی پایین شد، مسیر، ظروف و رزین بررسی شود.
2) حد قابل قبول هدایت برای آب مقطر چقدر است؟
کمتر از 10 µS/cm؛ برای آب فوق خالص بسیار پایینتر است.
3) چه زمانی آزمون اندوتوکسین لازم است؟
در تولید IVD/محصولات سلولی یا تماس با فرآوردههای حساس؛ معمولاً ششماهه یا برحسب نیاز.
4) تفاوت آب مقطر و دیونیزه چیست؟
مقطر با تقطیر، دیونیزه با رزین یونی تولید میشود؛ انتخاب بسته به کاربرد است.
5) بهترین محیط برای شمارش میکروبی آب چیست؟
R2A agar با انکوباسیون 48 ساعته در 37°C.
6) اگر EC ناگهان بالا رفت چه کنیم؟
رزینها احتمالاً اشباع شدهاند؛ تعویض/شارژ رزین و شستوشوی مسیر.
7) رسوب سفید روی ظروف از چیست؟
سختی یا سیلیکا بالا؛ سختی/سیلیکا و عملکرد تقطیر/DI بررسی شود.
8) چگونه کلر آزاد را پایش کنیم؟
روش DPD colorimetric؛ حد مجاز < 0.05 mg/L.
9) مواد احیاکننده چه اثری دارند؟
در روشهای اکسیداسیون رنگسنجی تداخل ایجاد میکنند؛ آزمون KMnO₄ باید منفی باشد.
10) فیلترها هر چند وقت تعویض شوند؟
روتین هر ۳ ماه یا بر اساس افت فشار/کیفیت خروجی.
جهت مطالعه بیشتر به لینک زیر مراجعه کنید: