فهرست مطالب
مقدمه
انعقاد خون یکی از پیچیده‌ترین و حیاتی‌ترین فرآیندهای فیزیولوژیک در بدن انسان است که هرگونه اختلال در آن می‌تواند به خونریزی یا ترومبوز منجر شود. در فرآیند انعقاد، مجموعه‌ای از پروتئین‌ها و فاکتورهای انعقادی با یکدیگر همکاری می‌کنند تا نهایتاً فیبرینوژن محلول به فیبرین نامحلول تبدیل شود و لخته‌ی پایدار تشکیل گردد. برای بررسی این مسیر پیچیده، آزمایش‌های مختلفی در آزمایشگاه‌های هماتولوژی انجام می‌شود که یکی از آن‌ها آزمایش ترومبین تایم (Thrombin Time) یا زمان ترومبین یا به اختصار TT است.
بر خلاف تست‌هایی مثل PT و aPTT که بیشتر بخش‌های بالادستی مسیر انعقادی را ارزیابی می‌کنند، آزمایش ترومبین تایم یا زمان ترومبین مستقیماً عملکرد مرحله نهایی یعنی تبدیل فیبرینوژن به فیبرین را بررسی می‌کند. این ویژگی خاص، TT را به ابزاری قدرتمند برای شناسایی مشکلات مرتبط با فیبرینوژن و نیز مداخلاتی مانند وجود هپارین تبدیل کرده است. در این مقاله به شکلی جامع به اصول، کاربردها، عوامل مداخله‌گر، تفسیر نتایج و کنترل کیفی این تست می‌پردازیم.
اصول علمی آزمایش ترومبین تایم
تست TT یا زمان ترومبین بر پایه افزودن مستقیم ترومبین به پلاسمای بیمار انجام می‌شود. ترومبین آنزیمی است که فیبرینوژن محلول (عامل I) را به رشته‌های فیبرین نامحلول تبدیل می‌کند. در نتیجه، مدت زمانی که طول می‌کشد تا لخته فیبرین تشکیل شود، زمان ترومبین تایم نامیده می‌شود.
در این تست، مسیرهای داخلی و خارجی (Intrinsic و Extrinsic) سیستم انعقادی نادیده گرفته می‌شوند و تمرکز تنها بر روی مرحله پایانی مسیر مشترک است. این یعنی عوامل دیگری مثل فاکتورهای VIII یا IX تأثیری بر نتیجه ندارند و فقط عملکرد یا میزان فیبرینوژن، وجود مهارکننده‌ها یا مواد تداخل‌کننده در لخته‌سازی مد نظر قرار می‌گیرد.
آزمایش ترومبین تایم
کاربردهای بالینی آزمایش ترومبین تایم
- بررسی عملکرد فیبرینوژن: اگر فیبرینوژن از نظر عملکردی دچار مشکل باشد (مثل موارد دیس‌فیبرینوژنمی مادرزادی یا اکتسابی)، ترومبین قادر به تبدیل آن به فیبرین نخواهد بود و زمان TT افزایش می‌یابد.
- تشخیص وجود هپارین یا هپارینوئیدها: هپارین مستقیماً با ترومبین تداخل می‌کند. در صورت وجود مقادیر کم تا متوسط از هپارین در نمونه، زمان TT به شدت طولانی می‌شود.
- بررسی وجود محصولات تخریب فیبرین (FDPs): این مواد می‌توانند با فیبرین شدن تداخل کنند و TT را طولانی نمایند.
- پایش درمان با مهارکننده‌های مستقیم ترومبین (مثل dabigatran): داروهایی مانند دابیگاتران نیز بر نتیجه TT تأثیر دارند.
عوامل مداخله‌گر در آزمایش ترومبین تایم
- هپارین
- فیبرینوژن غیرطبیعی (کم یا غیرعملکردی)
- داروهای ضدانعقاد
- نمونه‌گیری نادرست
- FDP و D-dimer بالا
تفسیر نتایج آزمایش ترومبین تایم
TT نرمال: نشان‌دهنده‌ی فیبرینوژن عملکردی کافی و عدم وجود مهارکننده‌های واضح.
TT طولانی‌شده:
- وجود هپارین یا هپارینوئید
- اختلال در عملکرد یا کاهش شدید فیبرینوژن
- وجود FDP زیاد
- مصرف مهارکننده‌های ترومبین
برای بررسی دقیق‌تر، اغلب از تست‌های تکمیلی مانند Reptilase Time استفاده می‌شود. این تست شبیه TT است ولی از آنزیمی غیرحساس به هپارین (reptilase) استفاده می‌کند. اگر TT بالا باشد ولی Reptilase Time طبیعی، احتمال وجود هپارین بالا می‌رود.
کنترل کیفی آزمایش ترومبین تایم یا زمان ترومبین
- کنترل داخلی: استفاده از پلاسماهای کنترل نرمال و غیرنرمال در هر سری آزمایش.
- نمودار Levey-Jennings: ترسیم روزانه مقادیر کنترل برای تشخیص روندهای نامعمول.
- قوانین Westgard: برای شناسایی خطاهای سیستماتیک یا تصادفی.
- بررسی کالیبراسیون دستگاه و کیفیت معرف ترومبین.
- کنترل دمای دستگاه (۳۷ درجه سانتی‌گراد).
جمع‌بندی
آزمایش ترومبین تایم یکی از تست‌های تخصصی و حساس در آزمایشگاه هماتولوژی است که در تشخیص اختلالات عملکرد فیبرینوژن، شناسایی وجود هپارین و پایش برخی درمان‌های ضدانعقاد نقش دارد. تفسیر درست آن نیازمند شناخت دقیق اصول علمی و فاکتورهای تداخل‌کننده است. رعایت دقیق اصول کنترل کیفی در این تست، تضمین‌کننده‌ی ارائه نتایج صحیح و قابل‌اعتماد خواهد بود.