فهرست مطالب
مقدمه‌ای بر اندازه‌گیری وزن مخصوص ادرار
اندازه‌گیری وزن مخصوص ادرار (Urine Specific Gravity – SG) با رفراکتومتر، یکی از بخش‌های اساسی در آنالیز ادرار است. با توجه به تأثیر مستقیم این پارامتر بر تصمیمات بالینی، اجرای یک برنامه مدون برای کنترل کیفی رفراکتومتر و کالیبراسیون آن، جهت تضمین صحت و دقت نتایج الزامی است. این راهنما به طور تخصصی به رویه‌های QC و کالیبراسیون این ابزار می‌پردازد.
جهت مطالعه در مورد روش کار و اصول دستگاه رفراکتوکتر به لینک زیر مراجعه کنید:
راهنمای جامع استفاده از رفراکتومتر برای تعیین وزن مخصوص ادرار
اهمیت کنترل کیفی رفراکتومتر
کنترل کیفی رفراکتومتر تنها یک الزام برای ممیزی و اعتباربخشی نیست، بلکه یک ضرورت فنی برای اطمینان از عملکرد صحیح دستگاه است. نتایج نادرست SG می‌تواند منجر به تفسیر اشتباه در مورد وضعیت هیدراتاسیون بیمار، عملکرد کلیه و یا وجود مواد غیرطبیعی مانند گلوکز و پروتئین شود. یک برنامه QC مؤثر، از بروز خطاهای سیستماتیک و رندوم جلوگیری کرده و اعتبار نتایج آزمایشگاه را تضمین می‌کند.
کنترل کیفی رفراکتوکتر
رویه‌های عملیاتی کنترل کیفی و کالیبراسیون
فرآیند QC برای رفراکتومتر به دو بخش اصلی تقسیم می‌شود: بررسی روزانه و تأیید عملکرد دوره‌ای.
۱. کنترل کیفی روزانه (Daily Zero Calibration)
این فرآیند، پایه‌ای‌ترین بخش کنترل کیفی رفراکتومتر است و باید در ابتدای هر شیفت کاری انجام شود.
- ابزار مورد نیاز: آب مقطر (Distilled Water) یا آب دیونیزه تیپ II یا III.
- روش اجرا:
- منشور (Prism) دستگاه را با آب مقطر تمیز کرده و با یک دستمال نرم و بدون پرز (مانند گاز استریل) کاملاً خشک کنید.
- یک قطره آب مقطر روی سطح منشور قرار داده و درپوش آن را ببندید.
- عدد نمایش داده شده را بخوانید. دستگاه باید دقیقاً عدد 1.000 را نشان دهد.
- اقدام اصلاحی: در صورت مشاهده هرگونه انحراف از عدد 1.000، باید با استفاده از پیچ تنظیم (Zero Adjustment Screw) در مدل‌های دستی یا گزینه مربوطه در مدل‌های دیجیتال، دستگاه را روی 1.000 تنظیم (کالیبره) کنید. این فرآیند باید در لاگ بوک های کنترل کیفی روزانه ثبت شود.
۲. کنترل کیفی دوره‌ای (Linearity & Accuracy Verification)
این کنترل برای تأیید صحت و خطی بودن عملکرد دستگاه در محدوده بالینی (معمولاً 1.005 تا 1.030) انجام می‌شود و اجرای آن به صورت هفتگی یا ماهانه (طبق دستورالعمل آزمایشگاه) توصیه می‌گردد.
- ابزار مورد نیاز: محلول‌های استاندارد با وزن مخصوص مشخص. معمولاً از محلول‌های زیر استفاده می‌شود:
- محلول کلرید سدیم (NaCl) 5%: دارای SG تقریبی 1.022.
- محلول سوکروز 9%: دارای SG تقریبی 1.034.
- محلول‌های کنترل تجاری با مقادیر مشخص (Level 1 & Level 2).
- روش اجرا:
- پس از تأیید کالیبراسیون صفر با آب مقطر، منشور را خشک کنید.
- یک قطره از محلول استاندارد (مثلاً NaCl 5%) را روی منشور قرار دهید.
- مقدار خوانده شده را با محدوده قابل قبول تعریف شده برای آن محلول (که توسط سازنده یا در آزمایشگاه مشخص شده) مقایسه کنید.
- این فرآیند را برای حداقل دو محلول کنترل با غلظت‌های متفاوت تکرار کنید تا خطی بودن دستگاه تأیید شود.
- مستندسازی: نتایج حاصل از این کنترل‌ها باید در فرم‌های مخصوص یا نمودارهای کنترل کیفی (مانند Levey-Jennings) ثبت شوند تا هرگونه تغییر تدریجی (Trend) یا خطای ناگهانی (Shift) قابل ردیابی باشد.
شناسایی و رفع خطاهای رایج از دیدگاه QC
بسیاری از خطاها در حین اجرای فرآیندهای کنترل کیفی رفراکتومتر شناسایی می‌شوند:
- آلودگی منشور: شایع‌ترین علت عدم موفقیت در QC روزانه. باقی‌مانده پروتئین یا دترجنت روی منشور باعث تغییر در ضریب شکست و ایجاد خطا می‌شود. راه حل: تمیز کردن دقیق منشور پس از هر بار استفاده.
- تأثیر دما: اکثر رفراکتومترهای مدرن مجهز به سیستم جبران دمایی خودکار (ATC) هستند. اگر دستگاه شما فاقد این ویژگی است، اطمینان حاصل کنید که نمونه، کنترل‌ها و دستگاه هم‌دما با محیط (معمولاً 20°C) باشند.
- تداخل گلوکز و پروتئین: این مواد به صورت کاذب SG را افزایش می‌دهند. این یک خطای تحلیلی است، نه نقص دستگاه. برای نتایج دقیق‌تر در بیماران دیابتی یا دارای پروتئینوری شدید، از فرمول اصلاحی استفاده کنید:
- اصلاح برای پروتئین: `SG نهایی = SG خوانده شده – (0.003 × غلظت پروتئین به g/dL)`
- اصلاح برای گلوکز: `SG نهایی = SG خوانده شده – (0.004 × غلظت گلوکز به g/dL)`
- نمونه کدر: وجود سلول‌ها یا کریستال‌ها در ادرار کدر می‌تواند روی خط شکست نور تأثیر بگذارد. راه حل: قبل از اندازه‌گیری، نمونه ادرار را سانتریفیوژ کرده و از مایع رویی (Supernatant) برای سنجش استفاده کنید.
سوالات متداول برای کارشناسان (۱۰ پرسش کلیدی)
۱. اگر دستگاه با آب مقطر کالیبره نشود، چه باید کرد؟
ابتدا منشور را مجدداً با دقت تمیز کنید. اگر مشکل پابرجا بود، ممکن است پیچ تنظیم یا سنسور دستگاه دچار مشکل شده باشد و نیاز به سرویس فنی دارد.
۲. هر چند وقت یکبار باید از محلول استاندارد NaCl یا سوکروز استفاده کرد؟
حداقل به صورت هفتگی. همچنین پس از هرگونه سرویس یا تعمیر دستگاه، تأیید عملکرد با این محلول‌ها الزامی است.
۳. تفاوت بین رفراکتومتر دستی و دیجیتال در QC چیست؟
اصول کنترل کیفی رفراکتومتر برای هر دو یکسان است. اما در مدل‌های دیجیتال، خطای انسانی ناشی از خواندن مقیاس حذف شده و دقت بالاتری دارند. با این حال، هر دو به یک اندازه نیازمند کالیبراسیون صفر و بررسی دوره‌ای هستند.
۴. آیا می‌توان از ادرار کنترل تجاری به جای محلول NaCl استفاده کرد؟
بله، استفاده از ادرار کنترل تجاری (Urinalysis Control) ارجح است، زیرا ماتریس آن به نمونه واقعی بیمار شباهت بیشتری دارد و عملکرد دستگاه را در شرایط واقعی‌تری ارزیابی می‌کند.
۵. تفاوت کالیبراسیون (Calibration) و تأیید (Verification) در چیست؟
کالیبراسیون فرآیند تنظیم دستگاه برای مطابقت با یک استاندارد است (مانند تنظیم روی 1.000 با آب مقطر). تأیید، فرآیند بررسی این موضوع است که آیا دستگاه در محدوده‌های مختلف به درستی کار می‌کند یا خیر (مانند چک کردن با محلول‌های کنترل). کالیبراسیون روزانه یک نقطه است، اما تأیید دوره‌ای چند نقطه‌ای است.
۶. آیا می‌توان از آب لوله‌کشی برای کنترل کیفی روزانه استفاده کرد؟
خیر. آب لوله‌کشی حاوی املاح محلول است که وزن مخصوص آن را بالاتر از 1.000 می‌برد. استفاده از آن منجر به کالیبراسیون نادرست و ایجاد خطای سیستماتیک منفی در تمام نتایج بعدی می‌شود. همیشه از آب مقطر یا دیونیزه استفاده کنید.
۷. مشاهده “شیفت” (Shift) در نمودار کنترل کیفی به چه معناست؟
شیفت یعنی چندین نتیجه متوالی QC به طور ناگهانی در یک سمت میانگین قرار می‌گیرند. این معمولاً نشان‌دهنده یک تغییر ناگهانی در سیستم است، مانند کالیبراسیون نادرست، تهیه محلول کنترل جدید یا تغییر در دمای محیط.
۸. حجم ایده‌آل نمونه برای اندازه‌گیری چقدر است؟
معمولاً یک یا دو قطره کافی است تا سطح منشور به طور کامل پوشانده شود. استفاده از حجم کمتر ممکن است باعث شود نور به درستی شکسته نشود و حجم بیشتر نیز ضرورتی ندارد و نمونه را هدر می‌دهد.
۹. چگونه منشور را پس از تست نمونه غلیظ یا چسبناک تمیز کنیم؟
پس از پاک کردن اولیه با دستمال نرم، از یک دستمال مرطوب شده با آب مقطر برای پاک کردن باقی‌مانده نمونه استفاده کنید و سپس آن را کاملاً خشک نمایید. در موارد خاص، می‌توان از اتانول ۷۰% استفاده کرد، اما حتماً پس از آن منشور را با آب مقطر آبکشی و خشک کنید.
۱۰. هر چند وقت یکبار رفراکتومتر به سرویس فنی توسط شرکت سازنده نیاز دارد؟
توصیه می‌شود دستگاه حداقل سالی یکبار توسط کارشناس فنی شرکت سازنده یا نماینده معتبر، کالیبراسیون و سرویس کامل شود تا از عملکرد صحیح قطعات داخلی و اپتیک آن اطمینان حاصل گردد. این سرویس باید مستندسازی شود.
جمع‌بندی نهایی
کنترل کیفی رفراکتومتر یک فرآیند ساده اما حیاتی است که صحت یکی از پارامترهای کلیدی آنالیز ادرار را تضمین می‌کند. ثبت دقیق نتایج QC، پایبندی به برنامه زمان‌بندی شده و اقدام اصلاحی سریع در هنگام بروز خطا، از ویژگی‌های یک آزمایشگاه حرفه‌ای و قابل اعتماد است.
جهت مطالعه بیشتر به لینک زیر مراجعه کنید :