تزریق پلاکت: همه چیز درباره انواع پلاکت رندوم، سینگل دانر، فرزیس، روش تزریق، عوارض و مراقبت‌ها

 

همه چیز در مورد تزریق پلاکت

تزریق پلاکت یا ترانسفیوژن پلاکت، یک روش درمانی حیاتی برای بیماران مبتلا به کمبود پلاکت (ترومبوسیتوپنی) است که به جلوگیری از خونریزی کمک می‌کند. این مقاله جامع به بررسی انواع پلاکت مانند رندوم و سینگل دانر، روش تهیه فرزیس، تفاوت‌ها، میزان افزایش پلاکت، حجم واحدها، روش تزریق، مدت زمان، دمای نگهداری، عوارض، مراقبت‌های پس از تزریق و مزایا می‌پردازد. با درک کامل از فرآیند تزریق پلاکت خون، بیماران و پزشکان می‌توانند درمان موثرتری را تجربه کنند.

جهت عضویت در کانال آموزشی در تلگرام به لینک زیر مراجعه کنید:
https://t.me/hematology_education

🚀عضویت در کانال تلگرام

فهرست مطالب مقاله تزریق پلاکت

مقدمه

تزریق پلاکت یا ترانسفیوژن پلاکت، یک روش درمانی حیاتی در پزشکی است که برای جلوگیری یا درمان خونریزی در بیمارانی که تعداد پلاکت‌های خونشان پایین است (ترومبوسیتوپنی) یا پلاکت‌هایشان عملکرد مناسبی ندارند، استفاده می‌شود. پلاکت‌ها سلول‌های کوچک و بدون هسته‌ای هستند که در مغز استخوان تولید می‌شوند و نقش اصلی آنها در تشکیل لخته خون و توقف خونریزی است. این فرآیند معمولاً در بیماران مبتلا به سرطان، افرادی که تحت شیمی‌درمانی، پرتودرمانی یا جراحی‌های بزرگ قرار گرفته‌اند، بیماران با اختلالات خونی مانند لوسمی، یا کسانی که دچار عفونت‌های شدید یا آسیب‌های ترومایی هستند، اعمال می‌شود. تزریق پلاکت می‌تواند نجات‌دهنده باشد، اما مانند هر مداخله پزشکی دیگری، نیاز به رعایت استانداردهای دقیق دارد تا ریسک عوارض کاهش یابد. در این مقاله جامع، به بررسی انواع پلاکت‌ها، روش‌های تهیه، تزریق، نگهداری، عوارض و مراقبت‌های پس از آن می‌پردازیم. همچنین، سرفصل‌های اضافی مانند موارد کاربرد، فرآیند اهدا و آزمایش‌های پیش از تزریق را برای پوشش کامل‌تر اضافه کرده‌ایم.

موارد کاربرد تزریق پلاکت

تزریق پلاکت در دو دسته اصلی درمانی و پیشگیری‌کننده استفاده می‌شود. در موارد درمانی، زمانی که بیمار دچار خونریزی فعال است، مانند خونریزی گوارشی، مغزی یا پس از جراحی، پلاکت تزریق می‌شود تا خونریزی متوقف شود. در موارد پیشگیری‌کننده، برای بیمارانی که تعداد پلاکت‌شان کمتر از ۱۰,۰۰۰ تا ۲۰,۰۰۰ در میکرولیتر است (مانند بیماران شیمی‌درمانی) یا قبل از اعمال جراحی و پروسیجرهای تهاجمی، برای جلوگیری از خونریزی احتمالی استفاده می‌شود. همچنین، در بیماران با اختلالات عملکردی پلاکت مانند سندرم برنارد-سولیه یا در مصرف داروهایی مانند آسپیرین که عملکرد پلاکت را مختل می‌کنند، تزریق پلاکت مفید است. آستانه تزریق بسته به وضعیت بیمار متفاوت است؛ برای مثال، در بیماران بدون خونریزی فعال، آستانه معمولاً زیر ۱۰,۰۰۰ است، اما در موارد با ریسک بالا مانند بیماران ICU، ممکن است بالاتر باشد.

فرآیند تهیه و اهدای پلاکت

پلاکت‌ها از خون اهداکنندگان تهیه می‌شوند. اهداکنندگان باید سالم باشند، سن بین ۱۸ تا ۶۵ سال داشته باشند، وزن بیش از ۵۰ کیلوگرم، و فاقد بیماری‌های عفونی مانند HIV یا هپاتیت. فرآیند اهدا می‌تواند از خون کامل یا آفرزیس باشد. در اهدای خون کامل، خون گرفته شده و پلاکت‌ها جدا می‌شوند. در آفرزیس، که حدود ۱-۲ ساعت طول می‌کشد، تنها پلاکت‌ها جمع‌آوری شده و بقیه خون به اهداکننده بازگردانده می‌شود. این روش اجازه می‌دهد تا پلاکت بیشتری (معادل ۴-۶ واحد) از یک فرد جمع‌آوری شود. پس از جمع‌آوری، پلاکت‌ها در آزمایشگاه پردازش شده، تست‌های ایمنی و عفونی انجام می‌شود، و سپس ذخیره می‌گردند. اهداکنندگان می‌توانند هر ۷ روز یکبار آفرزیس انجام دهند، اما حداکثر ۲۴ بار در سال.

پلاکت رندوم چیست؟

پلاکت رندوم (Random Donor Platelets یا RDP)، از خون کامل چندین اهداکننده (معمولاً ۴ تا ۸ نفر) تهیه می‌شود. در این روش، خون کامل جمع‌آوری شده، سانتریفیوژ می‌شود تا پلاکت‌ها از گلبول‌های قرمز و پلاسما جدا گردند. سپس، پلاکت‌های چندین واحد ترکیب (پولد) می‌شوند تا یک دوز درمانی تشکیل دهند. این نوع پلاکت ارزان‌تر است و در مراکز با حجم بالا استفاده می‌شود، اما ریسک بالاتر انتقال عفونت به دلیل چندین اهداکننده دارد. هر واحد RDP حاوی حدود ۵.۵ × ۱۰^۱۰ پلاکت است و برای بیماران بدون حساسیت خاص مناسب است. این روش سنتی است و هنوز در بسیاری از کشورها رایج است.

جهت مطالعه جامع در مورد پلامت رندوم به لینک زیر مراحعه کنید:

پلاکت رندوم: نقش و اهمیت آن در انتقال خون

پلاکت سینگل دانر چیست؟

پلاکت سینگل دانر (Single Donor Platelets یا SDP)، از یک اهداکننده واحد با روش آفرزیس تهیه می‌شود. در این فرآیند، خون اهداکننده وارد ماشین آفرزیس می‌شود، پلاکت‌ها جدا شده، و بقیه اجزا به بدن بازگردانده می‌شود. این نوع پلاکت حاوی مقدار بیشتری پلاکت (حدود ۳ × ۱۰^۱۱) است و معادل ۴-۶ واحد RDP است. مزایای آن شامل کاهش ریسک عفونت، کاهش واکنش‌های ایمنی (مانند آلوایمونیزاسیون) و افزایش کارایی در بیماران حساس است. SDP برای بیماران نیازمند تزریق‌های مکرر مانند بیماران سرطانی ایده‌آل است، اما هزینه بالاتری دارد.

پلاکت فرزیس چیست؟

پلاکت فرزیس (Apheresis Platelets یا Plateletpheresis)، همان پلاکت سینگل دانر است که با روش آفرزیس تهیه می‌شود. در این روش، اهداکننده به ماشین متصل می‌شود، خون کشیده شده، پلاکت‌ها با استفاده از سانتریفیوژ جدا می‌شوند، و بقیه خون (گلبول‌های قرمز، سفید و پلاسما) بازگردانده می‌شود. این فرآیند حدود ۹۰-۱۲۰ دقیقه طول می‌کشد و می‌تواند پلاکت کافی برای یک بیمار بزرگسال تولید کند. پلاکت فرزیس اغلب با کاهش لکوسیت (Leukoreduced) تهیه می‌شود تا ریسک واکنش‌های تب‌دار کاهش یابد. این روش مدرن‌تر است و در مراکز پیشرفته خون استفاده می‌شود.

تزریق پلاکت

فرایند پلاکت فرزیس

تفاوت پلاکت فرزیس و رندوم

پلاکت فرزیس از یک اهداکننده تهیه می‌شود، در حالی که رندوم از چندین اهداکننده. فرزیس حاوی پلاکت بیشتری (۳ × ۱۰^۱۱ vs ۵.۵ × ۱۰^۱۰ per unit) است و حجم آن ۲۰۰-۴۰۰ میلی‌لیتر، در مقابل ۵۰ میلی‌لیتر برای هر واحد رندوم. ریسک عفونت و آلوایمونیزاسیون در فرزیس کمتر است، زیرا مواجهه با آنتی‌ژن‌های HLA کمتر است. از نظر هزینه، فرزیس گران‌تر (به دلیل تجهیزات و زمان) اما کارآمدتر برای بیماران refractory (مقاوم به تزریق) است. مطالعات نشان می‌دهد که فرزیس ممکن است افزایش پلاکت بیشتری ایجاد کند و ریسک واکنش‌های تب‌دار را کاهش دهد. با این حال، در شرایط کمبود، رندوم همچنان مفید است.

ویژگی پلاکت رندوم پلاکت فرزیس
تعداد اهداکنندگان ۴-۸ نفر ۱ نفر
مقدار پلاکت ۵.۵ × ۱۰^۱۰ per unit ۳ × ۱۰^۱۱ per unit
حجم ~۵۰ میلی‌لیتر per unit ۲۰۰-۴۰۰ میلی‌لیتر
ریسک عفونت بالاتر پایین‌تر
هزینه کمتر بیشتر
کاربرد عمومی بیماران حساس

هر واحد پلاکت چقدر پلاکت را بالا میبرد

میزان افزایش پلاکت پس از تزریق به عوامل مختلفی مانند وزن بیمار، حجم خون، وضعیت کبد و طحال، و کیفیت پلاکت بستگی دارد. برای یک واحد پلاکت رندوم، افزایش تقریبی ۵,۰۰۰ تا ۱۰,۰۰۰ پلاکت در هر میکرولیتر (μL) در یک بزرگسال ۷۰ کیلوگرمی است. برای پلاکت فرزیس، این افزایش می‌تواند ۲۰,۰۰۰ تا ۴۰,۰۰۰ μL باشد. فرمول محاسبه Corrected Count Increment (CCI) = (post-transfusion count – pre-transfusion count) × BSA / number of platelets transfused × ۱۰^۱۱ است، که باید بیش از ۷,۵۰۰ باشد تا تزریق موفق تلقی شود. در کودکان، دوز بر اساس وزن تنظیم می‌شود (۵-۱۰ میلی‌لیتر/کیلوگرم).

هر واحد پلاکت چند سی سی است

حجم یک واحد پلاکت رندوم معمولاً ۴۰-۷۰ میلی‌لیتر (سی‌سی) است، که شامل پلاکت‌ها معلق در پلاسما است. برای پلاکت فرزیس، حجم ۲۰۰-۴۰۰ میلی‌لیتر است، زیرا در پلاسمای بیشتری نگهداری می‌شود تا پایداری افزایش یابد. در برخی موارد، پلاکت‌ها در additive solution (مانند PAS) معلق می‌شوند تا حجم کاهش یابد و ریسک overload کاهش یابد. حجم دقیق روی کیسه درج شده و باید قبل از تزریق بررسی شود.

آزمایش‌های قبل از تزریق پلاکت

قبل از تزریق، آزمایش‌های سازگاری انجام می‌شود. این شامل تایپ ABO و Rh بیمار و پلاکت، و گاهی تست cross-match برای بیماران refractory است. همچنین، شمارش پلاکت پیش از تزریق (pre-transfusion count) برای ارزیابی نیاز انجام می‌شود. تست‌های عفونی مانند HIV، هپاتیت و سیفیلیس روی پلاکت‌ها قبلاً انجام شده، اما بیمار نیز برای علائم عفونت بررسی می‌شود. در موارد خاص، پلاکت‌های HLA-matched برای بیماران با آنتی‌بادی استفاده می‌شود.

روش تزریق پلاکت خون

تزریق از طریق ورید محیطی یا مرکزی انجام می‌شود. ابتدا بیمار ارزیابی می‌شود (علائم حیاتی، شمارش پلاکت). پلاکت باید به دمای اتاق برسد (نباید گرم شود). از فیلتر استاندارد (۱۷۰-۲۶۰ میکرومتر) برای جلوگیری از لخته استفاده می‌شود. تزریق با سرعت ۱۰-۲۰ میلی‌لیتر در دقیقه شروع شده و بیمار برای واکنش‌ها نظارت می‌شود. در موارد اورژانسی، سرعت افزایش می‌یابد، اما حداکثر ۴ ساعت برای جلوگیری از رشد باکتری. پرستار باید علائم حیاتی را هر ۱۵ دقیقه چک کند. پلاکت نباید با داروهای دیگر مخلوط شود.

مدت زمان تزریق پلاکت

زمان استاندارد تزریق یک واحد پلاکت ۳۰-۶۰ دقیقه است. برای پلاکت رندوم (حجم کمتر)، ممکن است سریع‌تر باشد، اما برای فرزیس با حجم بیشتر، طولانی‌تر. در بیماران با ریسک overload قلبی، سرعت کندتر (۲-۴ ساعت) است. حداکثر زمان ۴ ساعت برای جلوگیری از عفونت باکتریایی. پس از تزریق، شمارش پلاکت ۱۰-۶۰ دقیقه بعد (post-transfusion count) برای ارزیابی پاسخ انجام می‌شود.

دمای نگه داری کیسه پلاکت

پلاکت‌ها باید در دمای ۲۰-۲۴ درجه سانتی‌گراد (اتاق) با agitation مداوم (روی شیکر) نگهداری شوند تا از تجمع و لخته جلوگیری شود. نگهداری در یخچال (۴ درجه) باعث آسیب (cold-induced activation) و کاهش عمر می‌شود. عمر مفید ۵ روز از زمان جمع‌آوری است، اما تحقیقات جدید نشان می‌دهد که نگهداری سرد (۴ درجه) می‌تواند تا ۱۴ روز طول بکشد، هرچند هنوز تحقیقاتی است. کیسه‌ها باید از نور مستقیم خورشید دور باشند و در شرایط استریل نگهداری شوند.

عوارض تزریق پلاکت خون

عوارض می‌تواند عفونی یا غیرعفونی باشد. شایع‌ترین شامل واکنش‌های آلرژیک (کهیر، خارش، آنافیلاکسی)، تب و لرز (FNHTR به دلیل سیتوکین‌ها)، عفونت باکتریایی (به دلیل نگهداری در اتاق)، آسیب ریوی مرتبط با ترانسفیوژن (TRALI با علائم تنگی نفس)، overload circulatory (TACO با ادم ریوی)، و همولیز. عوارض نادر شامل انتقال ویروس‌ها، GVHD، و هیپوترمی در تزریق سریع. ریسک بالاتر در پلاکت‌های قدیمی‌تر است. نظارت دقیق (علائم حیاتی) ضروری است و در صورت واکنش، تزریق متوقف و درمان (آنتی‌هیستامین، استروئید) شروع می‌شود.

مراقبت بعد از تزریق پلاکت

پس از تزریق، بیمار باید ۳۰-۶۰ دقیقه نظارت شود برای واکنش‌های تاخیری. استراحت حداقل ۲۴-۴۸ ساعت، اجتناب از فعالیت‌های سنگین، بلند کردن اجسام سنگین یا ورزش شدید ضروری است. رژیم غذایی غنی از آهن، ویتامین K و پروتئین (مانند سبزیجات سبز، گوشت قرمز، میوه‌ها) برای حمایت از تولید پلاکت توصیه می‌شود. علائم هشدار مانند تب، لرز، تنگی نفس، درد قفسه سینه، خونریزی جدید، یا زردی باید فوراً گزارش شود. شمارش پلاکت ۱ ساعت و ۲۴ ساعت بعد بررسی می‌شود. در بیماران سرپایی، کارت هشدار ترانسفیوژن داده می‌شود. هیدراتاسیون کافی و اجتناب از الکل و سیگار کمک‌کننده است.

مزایا و معایب تزریق پلاکت

مزایا: نجات‌دهنده در خونریزی، افزایش سریع پلاکت، حمایت از درمان‌های سرطان. معایب: ریسک عفونت، واکنش‌های ایمنی، هزینه بالا، و وابستگی به اهداکنندگان. در بلندمدت، ممکن است منجر به refractory شود که نیاز به پلاکت‌های matched دارد.

سوالات متداول

– آیا تزریق پلاکت درد دارد؟ معمولاً نه، مانند تزریق IV است.
– چند بار می‌توان پلاکت تزریق کرد؟ بسته به نیاز، اما مکرر ممکن است منجر به مقاومت شود.
– آیا پلاکت مصنوعی وجود دارد؟ هنوز در مرحله تحقیقاتی.
– تفاوت با تزریق خون کامل چیست؟ پلاکت فقط برای کمبود پلاکت است.

نتیجه‌گیری

تزریق پلاکت یک ابزار قدرتمند در پزشکی مدرن است که می‌تواند جان‌ها را نجات دهد، اما نیاز به مدیریت دقیق دارد. با پیشرفت‌هایی مانند نگهداری سرد و کاهش پاتوژن، ایمنی افزایش یافته است. همیشه با پزشک متخصص مشورت کنید برای برنامه‌ریزی شخصی.

سوالات رایج در مورد تزریق پلاکت

1. تزریق پلاکت چیست؟

تزریق پلاکت یا ترانسفیوژن پلاکت، فرآیندی است که در آن پلاکت‌های خون از اهداکنندگان به بیماران منتقل می‌شود تا تعداد پلاکت‌ها افزایش یابد و از خونریزی جلوگیری شود.

2. چه کسانی نیاز به تزریق پلاکت دارند؟

بیماران مبتلا به ترومبوسیتوپنی، مانند افراد تحت شیمی‌درمانی، بیماران سرطانی، کسانی با اختلالات خونی یا پس از جراحی‌های بزرگ که ریسک خونریزی دارند.

3. تفاوت پلاکت رندوم و فرزیس چیست؟

پلاکت رندوم از چندین اهداکننده تهیه می‌شود و حجم کمتری دارد، در حالی که فرزیس از یک اهداکننده با روش آفرزیس به دست می‌آید و پلاکت بیشتری دارد.

4. پلاکت سینگل دانر چگونه کار می‌کند؟

پلاکت سینگل دانر از یک اهداکننده واحد جمع‌آوری می‌شود، ریسک عفونت را کاهش می‌دهد و برای بیماران حساس مناسب است.

5. هر واحد پلاکت چقدر تعداد پلاکت را افزایش می‌دهد؟

برای پلاکت رندوم حدود ۵,۰۰۰ تا ۱۰,۰۰۰ در میکرولیتر، و برای فرزیس ۲۰,۰۰۰ تا ۴۰,۰۰۰، بسته به وزن بیمار و عوامل دیگر.

6. عوارض تزریق پلاکت چیست؟

شامل واکنش‌های آلرژیک، تب، عفونت، آسیب ریوی (TRALI) و overload circulatory (TACO) می‌شود که با نظارت قابل مدیریت است.

7. مراقبت پس از تزریق پلاکت چگونه است؟

استراحت، رژیم غذایی غنی از آهن، نظارت بر علائم و اجتناب از فعالیت سنگین برای ۲۴-۴۸ ساعت.

8. دمای نگهداری پلاکت چقدر باید باشد؟

۲۰-۲۴ درجه سانتی‌گراد با agitation مداوم، و عمر مفید ۵ روز.

9. مدت زمان تزریق پلاکت چقدر است؟

معمولاً ۳۰-۶۰ دقیقه، حداکثر ۴ ساعت برای جلوگیری از عفونت.

10. آیا تزریق پلاکت درد دارد؟

معمولاً نه، مشابه تزریق وریدی است و درد کمی در محل IV ممکن است وجود داشته باشد.

“`

دیدگاهتان را بنویسید