کنترل کیفی سانتریفیوژ در آزمایشگاه | روش اجرا، حدود مجاز و مثال‌های عملی
کنترل کیفی سانتریفیوژ به این شرح است که پارامترهای سرعت (RPM)، زمان‌سنج (Timer) و دما (Temperature) به‌صورت روزانه و دورهای با ابزار کالیبره (تاکومتر، کرونومتر، ترمومتر) پایش و مستند شوند، حدود مجاز (±۵٪ برای RPM/Timer و ≤۲°C برای دمای هدف یا ≤۵°C افزایش در مدل‌های معمولی) رعایت گردد، و تمام نتایج همراه با اقدامات اصلاحی ثبت شوند تا از همولیز، گرم‌شدگی و خطاهای پیش‌تحلیلی جلوگیری شود.
جهت عضویت در کانال آموزشی در تلگرام به لینک زیر مراجعه کنید:
https://t.me/hematology_education
فهرست مطالب
- مقدمه (اهمیت کنترل کیفی سانتریفیوژ)
- اهداف کنترل کیفی سانتریفیوژ
- کنترل کیفی روزانه (چک‌لیست عملی)
- کنترل سرعت چرخش (RPM) — روش، حدود مجاز و مثال
- کنترل تایمر (Timer) — روش، حدود مجاز و مثال
- کنترل دما (Temperature) در سانتریفیوژ یخچالدار
- نگهداری پیشگیرانه و سرویس دورهای
- خطاهای انسانی متداول و پیشگیری
- الزامات ISO 15189 و راهنمای CLSI برای کنترل تجهیزات چرخشی
- نمونه فرم کنترل کیفی سانتریفیوژ (قابل تکمیل)
- مطالعهٔ بیشتر: کنترل کیفی سایر بخش‌ها
- سؤالات پرتکرار (FAQ) — کنترل کیفی سانتریفیوژ
- منابع معتبر برای مطالعه بیشتر
مقدمه | اهمیت کنترل کیفی سانتریفیوژ
سانتریفیوژ یکی از تجهیزات کلیدی در بخش‌های بیوشیمی، هماتولوژی، سرولوژی، ایمونولوژی و بانک خون است. هرگونه انحراف از سرعت، زمان یا دمای مطلوب می‌تواند به همولیز، جداسازی ناقص، دناتوره شدن پروتئین‌ها یا آلودگی منجر شود. از این‌رو، اجرای برنامهٔ مدون کنترل کیفی سانتریفیوژ شامل پایش روزانه، آزمون‌های دورهای و کالیبراسیون، به‌همراه مستندسازی دقیق و اقدامات اصلاحی، از ارکان تضمین کیفیت آزمایشگاهی محسوب می‌شود.
اهداف کنترل کیفی سانتریفیوژ (QC Objectives)
- اطمینان از صحت عملکرد موتور، برد الکترونیک، روتور و قفل ایمنی.
- پیشگیری از خطاهای پیش‌تحلیلی ناشی از سرعت/زمان/دما.
- انطباق با الزامات اعتباربخشی مطابق ISO 15189.
- افزایش ایمنی پرسنل و کاهش هزینهٔ تکرار آزمایش.
کنترل کیفی روزانه سانتریفیوژ (Daily QC) — چک‌لیست عملی
- تمیزی محفظه: پس از هر شیفت با الکل ۷۰٪ یا هیپوکلریت ۰٫۵٪ تمیز و خشک شود.
- لاستیک درب و قفل ایمنی: ترک، چسبندگی یا عدم قفل‌شدن بررسی گردد.
- بالانس وزنی: لوله‌ها از نظر وزن/حجم دقیقاً جفت شوند (به‌ویژه >۴۰۰۰ RPM).
- تراز دستگاه: با تراز حبابی بررسی شود؛ سطح میز محکم و بدون لرزش.
- صدای عملکرد: صدای یکنواخت؛ در صورت سوت/کوبش، دستگاه متوقف و بررسی شود.
کنترل سرعت چرخش (RPM Calibration) — روش اجرا، حدود مجاز، مثال
ابزار: تاکومتر نوری/دیجیتال کالیبره. تناوب: حداقل هر ۳ ماه. حد مجاز: اختلاف ≤ ±۵٪.
- سرعت را روی ۲۰۰۰، ۳۰۰۰ و ۴۰۰۰ RPM تنظیم و دستگاه را پایدار کنید.
- با تاکومتر از پنجرهٔ ایمنی مقدار واقعی را بخوانید و ثبت کنید.
- اختلاف درصدی = (تنظیمشده − واقعی) ÷ تنظیمشده × ۱۰۰ محاسبه و تفسیر کنید.
مثال: تنظیم = ۳۰۰۰؛ واقعی = ۲۸۵۰ ⇒ اختلاف ۵٪ → قابل قبول. واقعی = ۲۷۰۰ ⇒ اختلاف ۱۰٪ → نیاز به سرویس (موتور/برد/یاتاقان).
خطاهای محتمل و اقدامات اصلاحی (Troubleshooting RPM)
- کاهش سرعت تدریجی: اصطکاک یا خرابی بلبرینگ → سرویس مکانیکی/تعویض.
- نوسان سرعت: مشکل برد کنترل ولتاژ یا اتصالات → بررسی الکتریکی.
- صدای غیرعادی در دور بالا: نامیزانی محور یا آسیب روتور → توقف و بازرسی.
کنترل زمان‌سنج (Timer Verification) — روش، حدود مجاز و مثال
ابزار: کرونومتر کالیبره. تناوب: حداقل هر ۶ ماه. حد مجاز: اختلاف ≤ ±۵٪.
- زمان را روی ۵ یا ۱۰ دقیقه تنظیم و همزمان کرونومتر را شروع کنید.
- پس از توقف کامل، زمان واقعی را ثبت و اختلاف درصدی را محاسبه کنید.
مثال: تنظیم ۱۰ دقیقه؛ کرونومتر ۱۰:۲۵ ⇒ ۴٫۱٪ → قابل قبول. اگر ۱۱:۰۰ ⇒ ۱۰٪ → نیاز به تنظیم تایمر/بررسی نوسان برق.
کنترل دما در سانتریفیوژ یخچالدار (Temperature Control)
ابزار: ترمومتر دیجیتال کالیبره (دقت ۰٫۱°C). تناوب: ماهانه یا در زمان سرویس. حد مجاز: ±۲°C نسبت به دمای هدف؛ در مدل‌های غیر یخچالدار، افزایش ≤ ۵°C قابل قبول است.
- دمای محفظه را پیش از شروع کار ثبت کنید.
- دستگاه را روی ۴°C تنظیم و ۱۵ دقیقه برای پایداری صبر کنید.
- دمای پایدار را اندازهگیری و اختلاف را ارزیابی کنید.
مثال: هدف ۴°C؛ واقعی ۵°C ⇒ قابل قبول. واقعی ۸°C ⇒ بررسی کمپرسور/گاز مبرد/فن خنک‌کننده.
- باز و بسته کردن مکرر درب موجب نوسان دما می‌شود؛ زمان‌بندی نمونه‌گذاری را بهینه کنید.
نگهداری پیشگیرانه (Preventive Maintenance) و سرویس دورهای
- پاک‌سازی محفظه/روتور با محلول ملایم غیرخورنده؛ خشک‌کردن کامل پس از هر شیفت.
- بازرسی دورهای کابل و دوشاخه از نظر آسیب عایق.
- روانکاری محور و بلبرینگ طبق دستور کارخانه (معمولاً هر ۶ ماه).
- عدم استفاده در محیط مرطوب یا روی میز ناپایدار.
- ثبت تمام اقدامات سرویس در دفتر تجهیزات.
خطاهای انسانی متداول کنترل کیفی سانتریفیوژ و راهکارهای پیشگیری
- عدم بالانس: جفتسازی دقیق وزن/حجم لوله‌ها؛ استفاده از ترازوی دیجیتال در دورهای بالا.
- لوله‌های بی‌کیفیت یا ترک‌دار: تعویض فوری؛ استفاده از درپوش مناسب.
- باز کردن درب قبل از توقف: رعایت قفل ایمنی؛ آموزش اپراتور.
- پر کردن بیش از حد: رعایت ظرفیت مجاز و دستورالعمل سازنده.
- عدم مستندسازی: تکمیل دقیق سوابق برای ردیابی و ممیزی.
الزامات استاندارد ISO 15189 و راهنمای CLSI (تجهیزات چرخشی)
مطابق ISO 15189، تجهیزات مؤثر بر کیفیت نتایج باید پایش و کالیبره شوند و سوابق آن برای ممیزی داخلی/خارجی آماده باشد. راهنمای CLSI برای مدیریت تجهیزات آزمایشگاهی انجام آزمون‌های ادواری سرعت، زمان و دما با ابزار کالیبره و ثبت ساختاریافتهٔ نتایج را توصیه می‌کند.
نمونه فرم کنترل کیفی سانتریفیوژ (قابل تکمیل و بایگانی)
| نام دستگاه: | مدل/سریال: | ||
| بخش: | محل استقرار: |
A) کنترل سرعت (RPM) — هر ۳ ماه
| تاریخ | RPM تنظیمشده | RPM واقعی (تاکومتر) | اختلاف % | نتیجه |
|---|---|---|---|---|
B) کنترل تایمر (Timer) — هر ۶ ماه
| تاریخ | زمان تنظیمشده | زمان واقعی (کرونومتر) | اختلاف % | نتیجه |
|---|---|---|---|---|
C) کنترل دما (Temperature) — ماهانه
| ماه | قبل از کار (°C) | بعد از کار (°C) | اختلاف | نتیجه |
|---|---|---|---|---|
| ۱ | ||||
| ۲ |
|
تأییدکننده: ………………………………
|
تصویب‌کننده: ………………………………
به منظور مطالعه ی بیشتر در زمینه کنترل کیفی بخش های مختلف آزمایشگاه به لینک های زیر مراجعه کنید:
سوالات پرتکرار (FAQ) — کنترل کیفی سانتریفیوژ
۱) حد مجاز اختلاف RPM چقدر است؟
حد مجاز اختلاف سرعت چرخش در پایش ادواری ≤ ±۵٪ نسبت به مقدار تنظیمشده است.
۲) هر چند وقت یکبار RPM باید بررسی شود؟
حداقل هر ۳ ماه یکبار با تاکومتر کالیبره، در چند نقطهٔ سرعتی (مثلاً ۲۰۰۰، ۳۰۰۰، ۴۰۰۰ RPM).
۳) حد مجاز اختلاف تایمر چقدر است؟
اختلاف زمان واقعی با زمان تنظیمشده باید ≤ ±۵٪ باشد.
۴) کنترل دمای سانتریفیوژ یخچالدار چگونه است؟
با ترمومتر کالیبره، دمای هدف (مثلاً ۴°C) را پس از رسیدن به پایداری اندازهگیری کنید؛ اختلاف ≤ ±۲°C قابل قبول است.
۵) در سانتریفیوژ غیر یخچالدار افزایش دما تا چه حد قابل قبول است؟
افزایش دما تا حدود ۵°C قابل قبول است؛ بیشتر از آن نیازمند بررسی سیستم تهویه/عملکرد موتور است.
۶) علت لرزش و صدای غیرعادی چیست؟
بالانس نامناسب، نامیزانی محور، خرابی بلبرینگ یا روتور آسیب‌دیده؛ دستگاه را متوقف و سرویس کنید.
۷) باز کردن درب قبل از توقف چه خطراتی دارد؟
خطر پرتاب لوله و آسیب جدی؛ همیشه تا توقف کامل صبر کنید و به قفل ایمنی اطمینان داشته باشید.
۸) چرا مستندسازی QC ضروری است؟
برای ردیابی، تحلیل روند، اقدامات اصلاحی، ممیزی و انطباق با استانداردهای اعتباربخشی.
۹) اگر اختلاف RPM بیش از ۵٪ باشد چه کنیم؟
دستگاه را از مدار خارج، علت‌یابی (موتور/برد/یاتاقان)، سرویس و سپس تأیید مجدد QC.
۱۰) بهترین شیوهٔ بالانس چیست؟
جفتسازی وزن/حجم دقیق لوله‌ها با ترازو، استفاده از لوله‌های هم‌جنس و قراردهی دقیق در برابر هم در روتور.
منابع معتبر برای مطالعهٔ بیشتر در مورد کنترل کیفی سانتریفیوژ