کنترل کیفی گروه خونی | بانک خون، آنتی‌سرم‌های ABO و Rh، تیتراسیون و چک‌لیست روزانه

🏥 بانک خون چیست؟ (تعریف، نقش‌ها و الزامات)

بانک خون بخشی تخصصی از آزمایشگاه است که مسئول تهیه، ذخیره‌سازی، غربالگری، تطابق و توزیع خون و فرآورده‌های خونی برای بیماران است. هدف اصلی بانک خون تضمین ایمنی گیرنده از طریق کاهش حداکثری ریسک ناسازگاری‌های ایمونوهماتولوژیک و عفونت‌هاست.

وظایف کلیدی بانک خون

• تعیین گروه خونی و RhD (گروه‌بندی مستقیم و معکوس)
• کراس‌مچ و بررسی سازگاری (Immediate Spin، 37°C/آنتی‌گلوبولین، و در موارد مجاز Electronic Crossmatch)
• غربالگری و شناسایی آنتی‌بادی‌های غیرمنتظره
• انتخاب و صدور خون/فرآورده مناسب (PRBC, FFP, Platelet, Cryo …)
• ذخیره‌سازی و پایش دمایی تجهیزات (یخچال خون، فریزر، انکوباتور، سانتریفیوژ)
• اجرای برنامه جامع تضمین کیفیت (QC داخلی، اعتبارسنجی روش‌ها، کنترل‌های روزانه/دوره‌ای، کالیبراسیون، آزمون مهارت EQA/PT)
• ردیابی و مستندسازی کامل از نمونه تا صدور (Traceability)
• آموزش و صلاحیت‌سنجی نیروی انسانی و به‌روزرسانی SOPها

زیرساخت و تجهیزات پایه

• یخچال خون (2–6°C) با دیتالاگر و آلارم
• فریزر پلاسما (≤ −18°C یا بسته به نوع فرآورده)
• انکوباتور 37°C و حمام آب (در صورت نیاز)
• سانتریفیوژ با تایمر/ترمومتر (Tube/Gel)
• سیستم بارکد/ LIS برای ردیابی و کاهش خطای انسانی
• کیت‌ها و معرف‌ها (آنتی‌سرم‌ها، سلول‌های معرف A1/B/O، کوامبس، پانل‌های آنتی‌ژن/آنتی‌بادی)

🛡️ کنترل کیفی گروه خونی: اصول و معماری برنامه QC

کنترل کیفی مجموعه اقداماتی است که صحت، دقت، تکرارپذیری و قابلیت ردیابی نتایج را تضمین می‌کند. معماری یک برنامه QC موفق در بانک خون باید این لایه‌ها را پوشش دهد:

1. QC مواد و معرف‌ها: آنتی‌سرم‌های ABO/Rh، سلول‌های معرف A1/B/O، AHG (پلی‌/مونو)، کنترل‌های مثبت/منفی.
2. QC محیط و تجهیزات: پایش دمای روزانه، کالیبراسیون دوره‌ای، عملکرد سانتریفیوژ/انکوباتور.
3. QC فرآیند: کنترل‌های روزانه آزمون‌ها، بررسی همسانی با نتایج گذشته (History Check)، قوانین پذیرش.
4. اعتبارسنجی/تأیید روش: قبل از استقرار روش جدید یا تغییر مهم (Lot-to-Lot Verification).
5. آموزش و ارزیابی صلاحیت کارکنان: ارزیابی دوره‌ای مهارت‌ها و خطایابـی.
6. EQA/PT: شرکت در آزمون مهارت خارجی و اقدام اصلاحی بر اساس نتایج.
7. مستندسازی و بازنگری: ثبت در فرم‌های QC، نمودارهای روند (برای تیترها/شدت واکنش)، جلسات CAPA.

🔷 کنترل کیفی آنتی‌سرم‌های سیستم گروه خونی ABO و Rh

اهداف QC آنتی‌سرم‌ها

• تأیید اختصاصیت (عدم واکنش با سلول نامرتبط)
• تأیید حساسیت/قدرت واکنش (واکنش واضح با سلول هدف)
• پایش پایداری در طول زمان (تیتر/شدت آگلوتیناسیون)

کنترل روزانه آنتی‌سرم‌های ABO

• Anti-A: با سلول A (مثبت قوی) و B (منفی)
• Anti-B: با سلول B (مثبت قوی) و A (منفی)
• Anti-AB: با سلول‌های A و B (مثبت)
• پذیرش: الگوی واکنش و شدت (مثلاً 3+ تا 4+) باید با روزهای قبل هم‌خوان باشد؛ هر افت معنی‌دار نیازمند بررسی است (تخریب، آلودگی، خطای ذخیره‌سازی).

کنترل روزانه آنتی‌سرم‌های Rh (به‌ویژه Anti-D)

• با سلول D+ (مثبت) و D− (منفی)
• برای Anti-D تقویت‌شده، استفاده از Rh Control (کنترل منفی) برای اطمینان از عدم وجود واکنش‌های غیرایمنی ضروری است.
• در موارد Weak D یا Partial D باید الگوریتم روشن باشد (37°C/AHG یا روش‌های تأییدی).

شرایط نگهداری و نکات ایمنی

• معمولاً 2–8°C، پرهیز از انجماد و نور مستقیم.
• هرگونه کدورت، تغییر رنگ، لخته، رشد قارچی/باکتریایی = کنارگذاری و امحا.
• بطری قبل مصرف به‌آرامی مخلوط شود.
• تاریخ انقضا و Batch/Lot در فرم QC ثبت گردد.

🧪 تیتراسیون آنتی‌سرم‌های گروه خونی (پایش قدرت و پایداری) جهت کنترل کیفی گروه خونی

تیتراسیون روشی دوره‌ای برای سنجش قدرت واکنشی آنتی‌سرم‌ها و پایش افت قدرت در طول زمان است.

پروتکل پیشنهادی (Tube Method؛ قابل تطبیق با Gel)

1. رقت‌های دوتایی از آنتی‌سرم (1:2 تا 1:256 یا طبق SOP).
2. افزودن سلول‌های معرف استاندارد با غلظت 2–5%.
3. انکوباسیون در دمای تعریف‌شده (RT برای ABO؛ در Rh بسته به کیت، ممکن است 37°C/آلبومین/آنزیم/AHG نیاز باشد).
4. سانتریفیوژ طبق تنظیمات استاندارد.
5. خوانش و درجه‌بندی شدت واکنش (0 تا 4+).
6. تیتر = بالاترین رقتی که هنوز واکنش 1+ یا بالاتر دارد.
7. ثبت و ترسیم روند (Trend)؛ افت بیش از ۱ لوله نسبت به مقدار پایه، نیازمند بررسی و معمولاً تکرار/اقدام اصلاحی است.

🧫 کنترل گروه‌بندی مستقیم/معکوس و اختلاف‌های ABO

گروه‌بندی مستقیم (Forward)

تست با Anti-A، Anti-B، (و در صورت نیاز Anti-AB). کنترل‌ها: هر شیفت، با سلول‌های شناخته‌شده A/B/O کیفیت آنتی‌سرم‌ها تأیید شود.

گروه‌بندی معکوس (Reverse)

سرم/پلاسما بیمار در برابر سلول‌های A1 و B. الگوی سازگار با Forward ضروری است؛ ناسازگاری‌ها باید حل شوند.

علل شایع اختلاف ABO Discrepancy و رفع اشکال

• Rouleaux (هایپرویسکوزیته، پاراپروتئینمی): شست‌شوی سلول‌ها/سالین.
• Cold Agglutinins: گرم‌کردن نمونه/سلول‌ها، استفاده از محیط گرم.
• زیرگروه‌های A/B (مثل A2): استفاده از Anti-A1 و سلول‌های A1/A2.
• نمونه نامناسب (همولیز، آلودگی، اختلاط): تکرار نمونه‌گیری، تأیید هویت.
• انتقال اخیر خون: توجه به تاریخچه و تفسیر با احتیاط.
• نوزادان و سالمندان: ضعف آنتی‌بادی‌های معکوس.

🧬 غربالگری و شناسایی آنتی‌بادی‌های غیرمنتظره (IAT/Screen & ID)

• Antibody Screen با پانل سلولی 2 یا 3 سلولی؛ در صورت مثبت‌شدن، شناسایی با پانل توسعه‌یافته.
• کنترل‌ها: AHG کنترل مثبت (Coombs Control Cells) و کنترل منفی.
• ثبت الگو (Phase: IS/37°C/AHG)، قوانین تفسیری (Rule-in/Rule-out)، و فنوتایپ/ژنوتایپ در صورت لزوم.
• گزارش‌دهی واضح برای انتخاب خون Antigen-negative.

🔁 کنترل کیفی روزانه بانک خون (چک‌لیست عملی)

چک‌لیست روزانه

• دمای یخچال خون (2–6°C)، فریزر پلاسما (≤ −18°C)، انکوباتور 37°C: ثبت هر شیفت + آلارم‌ها.
• عملکرد آنتی‌سرم‌ها با سلول‌های کنترل مثبت/منفی (ABO/Rh).
• سلامت سلول‌های معرف A1/B/O (عدم همولیز/آلودگی، تاریخ انقضا).
• کالیبراسیون ساده سانتریفیوژ (زمان/دور) طبق برنامه.
• اعتبار مواد مصرفی، تاریخ انقضا، Lot و ثبت Traceability.
• بازبینی نتایج با سوابق گذشته (History/Delta Check).
• تطابق هویت بیمار (حداقل دو شناسه؛ در انتقال خون: قانون ۲ نمونه در مراکز بسیاری توصیه/اجرا می‌شود).
• بازبینی SOPها/تغییرات و امضای شیفت.

هفتگی/ماهانه/دوره‌ای

• تیتراسیون آنتی‌سرم‌ها و ثبت روند.
• Lot-to-Lot Verification برای معرف‌های جدید.
• تأیید کارایی AHG و Coombs Control Cells.
• اعتبارسنجی نرم‌افزار/Crossmatch الکترونیک (در مراکز دارای EM).
• EQA/PT و اقدامات اصلاحی (CAPA).
• کالیبراسیون رسمی تجهیزات توسط سرویس‌دهنده ذی‌صلاح.

🧷 کراس‌مچ و کنترل‌های مرتبط

انواع کراس‌مچ

• Immediate Spin (IS): کشف ناسازگاری ABO (سرعتی).
• 37°C/AHG: کشف آنتی‌بادی‌های IgG بالینی.
• Electronic Crossmatch: فقط در صورت وجود دو تعیین مستقل گروه ABO/Rh و Screen منفی و سیستم معتبر.

کنترل‌ها

• برای روش‌های حاوی AHG: حتماً Coombs Control Cells پس از منفی‌شدن گزارش شوند (Rule: منفی واقعی بودن فاز AHG تأیید گردد).
• در اورژانس: در صورت نیاز به صدور O RhD−، پروتکل‌های استثنا، امضاها و ردیابی به‌دقت رعایت شود.

🧩 رفع اشکال‌های پرتکرار در بانک خون

• واکنش ضعیف یا غیرقابل‌پیش‌بینی با Anti-D: بررسی Weak D، استفاده از فاز 37°C/AHG، کنترل منفی (Rh Control)، بررسی Partial D.
• عدم تطابق Forward/Reverse: تکرار با سلول‌های تازه، بررسی Rouleaux، زیرگروه‌ها، تاریخچه انتقال/پیوند.
• Screen متناوباً مثبت/منفی: کیفیت پانل، دمای انکوباسیون، زمان سانتریفیوژ، هماتوکریت نمونه، داروها/IVIG.
• Positive Auto Control/DAT: خودایمنی، انتقال اخیر، داروها؛ به الگوریتم DAT (IgG/C3d) مراجعه شود.
• واکنش‌های مشکوک در Gel/Tube: هم‌ارزیابی روش دیگر، بررسی فیبرین/خرده‌موکوس، شست‌وشوی کافی سلول‌ها.

📦 مدیریت نمونه، ایمنی زیستی و ردیابی

• نمونه‌گیری صحیح با برچسب دوبخشی/بارکد و تطابق هویت در بالین.
• ضدعفونی و حمل ایمن، پرهیز از همولیز/آلودگی.
• Biosafety: PPE، دورریز ایمن، مدیریت حادثه Needle-stick.
• Traceability: ثبت زنجیره سرد، Lot معرف‌ها، شماره کیسه خون، زمان صدور/بازگشت، گزارش عوارض انتقال (Hemovigilance).

📚 مستندسازی، SOP و آموزش

• هر تست دارای SOP امضاشده و نسخه‌دار باشد.
• فرم‌های QC شامل تاریخ/زمان، اپراتور، Lot، دماها، نتایج، اقدامات اصلاحی.
• آموزش بدو خدمت و دوره‌ای + ارزیابی صلاحیت (Direct Observation، آزمون کتبی/عملی).
• بازنگری دوره‌ای SOPها بر اساس تغییرات کیت/استانداردها/بازخورد EQA.

🧊 محدوده‌های دمایی مرسوم و پایش تجهیزات

• یخچال خون: 2–6°C (آلارم <2 یا >6)
• فریزر پلاسما: ≤ −18°C (برای فریز بلندمدت ≤ −25°C ترجیحاً)
• انکوباتور: 37±0.5°C
• حمام آب: 37±1°C
• دیتالاگر با ثبت خودکار + بررسی شیفتی + آزمون آلارم‌ها

🔍 شاخص‌های کیفیت و پایش عملکرد

• نرخ اختلاف ABO (قبل/بعد از صدور)، نرخ واحدهای برگشتی، زمان Turnaround در اورژانس، نرخ خطاهای شناسایی، نتایج EQA/PT.
• تحلیل روند (Trend Analysis) و اجرای CAPA با ضرب‌الاجل مشخص.

🧴 نکات طلایی برای آنتی‌سرم‌ها و سلول‌های معرف

• نگهداری در 2–8°C، دور از نور؛ عدم انجماد مگر قید سازنده.
• عدم استفاده پس از انقضا یا مشاهده هر آلودگی/کدورت.
• استفاده از کنترل‌های مثبت/منفی در شروع هر شیفت و پس از باز کردن Lot جدید.
• ثبت Lot/Exp روی هر برگه کار + فرم QC.
• برای سلول‌های A1/B: همولیز/رنگ غیرطبیعی = کنارگذاری؛ غلظت سلولی استاندارد حفظ شود.

❓ سوالات رایج درباره کنترل کیفی گروه خونی (۱۰ سؤال و جواب)

📚 منابع معتبر برای مطالعه بیشتر

1. AABB Standards for Blood Banks and Transfusion Services, latest edition.
2. Roback JD, et al. Technical Manual, AABB, latest edition.

✅ جمع‌بندی

کنترل کیفی در گروه خونی و بانک خون یک زنجیره به‌هم‌پیوسته از کنترل معرف‌ها، تجهیزات، فرآیندها، آموزش و مستندسازی است. QC درست یعنی انتخاب خون درست برای بیمار درست در زمان درست—و این، مستقیماً با جان بیمار گره خورده است. با اجرای منظم QC روزانه/دوره‌ای، تیتراسیون آنتی‌سرم‌ها، حل اختلاف‌های ABO، و پایش تجهیزات، ریسک ناسازگاری به حداقل می‌رسد.