کنترل کیفی رنگ آمیزی زیل نلسون (اسید فست) برای کارشناسان آزمایشگاه
کنترل کیفی رنگ آمیزی زیل نلسون یا کنترل کیفی رنگ آمیزی اسید فست شامل پایش روزانه کنترل مثبت و منفی، ارزیابی کارایی رنگها (کاربول فوشین، اسید الکل، متیلن بلو)، کنترل دما و زمان گرمادهی، بررسی کیفیت اسمیر و فیکساسیون، و مستندسازی نتایج برای پیشگیری از مثبت/منفی کاذب است.
جهت عضویت در کانال آموزشی در تلگرام به لینک زیر مراجعه کنید:
فهرست مطالب
مقدمه
رنگ‌آمیزی زیل نلسون یکی از روش‌های کلاسیک و بسیار حساس در تشخیص باسیلهای اسیدفست مانند Mycobacterium tuberculosis است. دقت و تکرارپذیری نتایج این روش به اجرای صحیح مراحل و کنترل کیفی دقیق مواد و تجهیزات وابسته است. هرگونه خطا در آماده‌سازی رنگها، زمان رنگ‌آمیزی یا کنترل مثبت و منفی می‌تواند منجر به نتایج منفی کاذب یا مثبت کاذب شود.
هدف از رنگ آمیزی زیل نلسون
هدف اصلی، تشخیص باکتری‌های مقاوم به اسید و الکل (AFB) در نمونه‌های بالینی مانند خلط، ادرار، مایع مغزی نخاعی یا نمونه‌های بافتی است. این باکتری‌ها به دلیل داشتن دیواره‌ی لیپیدی غنی از مایکولیک اسید، رنگ اولیه را حتی پس از اسید الکل‌دهی حفظ می‌کنند.
مراحل انجام رنگ‌آمیزی زیل نلسون
- تهیه لام اسمیر: اسمیر نازک و یکنواخت از نمونه تهیه و خشک شود.
- فیکس کردن: با شعله به‌صورت ملایم ثابت شود.
- رنگ‌آمیزی با کاربول فوشین: به مدت ۵ دقیقه و در حالی که رنگ روی لام گرم نگه داشته میشود (بدون جوشیدن).
- شستشو با آب: برای حذف رنگ اضافی.
- بی‌رنگ‌سازی با اسید الکل: تا زمانی که دیگر رنگ قرمز از لام خارج نشود.
- شستشو با آب.
- رنگ‌آمیزی متقابل با متیلن بلو: به مدت ۲ دقیقه.
- شستشو و خشک کردن: سپس مشاهده زیر میکروسکوپ با عدسی ۱۰۰× و روغن ایمرسیون.
جهت مطالعه ی جامع در مورد روش کار رنگ آمیزی اسید فست به لینک زیر مراجعه کنید:
رنگ آمیزی اسید فست: اصول، روش و کاربردها
رنگ آمیزی اسید فست
عوامل مؤثر بر کیفیت رنگ‌آمیزی
- غلظت مناسب رنگها: رنگهای غلیظ باعث پس‌زمینه رنگی شدید و رنگهای رقیق موجب از دست رفتن باسیل‌ها می‌شوند.
- زمان و دمای رنگ‌آمیزی: کوتاه یا بلند بودن زمان رنگ‌آمیزی، به‌ویژه در مرحله‌ی گرم کردن کاربول فوشین، باعث تغییر در شدت رنگ میشود.
- کیفیت فیکساسیون: فیکس بیش از حد ممکن است ساختار باسیل‌ها را تخریب کند.
- کیفیت نمونه: اسمیرهای ضخیم یا حاوی موکوس زیاد باعث کاهش نفوذ رنگ می‌شوند.
کنترل کیفی رنگ آمیزی زیل نلسون
کنترل کیفی باید به‌صورت روزانه و دوره‌ای انجام شود تا اطمینان حاصل شود که مواد رنگی، مراحل و تفسیر نهایی دقیق و قابل اعتماد هستند.
الف) کنترل مثبت و منفی روزانه (کیفیت‌سنجی AFB)
- کنترل مثبت: استفاده از اسمیر حاوی Mycobacterium tuberculosis کشته‌شده (یا کنترل مرجع).
- کنترل منفی: اسمیر تهیه‌شده از نمونه‌ای بدون باسیل (مثل E. coli).
→ مشاهده باسیلهای قرمز بر زمینه آبی در لام مثبت و عدم وجود آن‌ها در لام منفی، نشانه‌ی عملکرد صحیح رنگ‌آمیزی است.
ب) کنترل کیفی رنگها (پایش کارایی کاربول فوشین و متیلن بلو)
- بررسی تاریخ انقضا و شرایط نگهداری رنگها.
- آزمایش کارایی رنگها با کنترل‌های استاندارد هر هفته.
- تعویض رنگها در صورت تغییر رنگ ظاهری یا رسوب.
ج) کنترل تجهیزات (هیتر، آب، لام)
- بررسی دمای هیتر و صحت عملکرد آن.
- اطمینان از تمیزی لام‌ها و استفاده از آب مقطر فاقد آلودگی میکروبی.
خطاهای رایج در رنگ‌آمیزی زیل نلسون
| نوع خطا | علت احتمالی | راهکار اصلاح |
|---|---|---|
| رنگ نشدن باسیل‌ها | زمان کوتاه رنگ‌آمیزی یا اسیددهی زیاد | افزایش زمان رنگ‌آمیزی و کاهش زمان اسید الکل |
| رنگ پس‌زمینه زیاد | غلظت زیاد رنگ یا شستشوی ناکافی | رقیق‌سازی رنگ و شستشوی کامل لام |
| مشاهده ذرات کاذب | آلودگی در رنگ یا آب شستشو | استفاده از رنگ تازه و آب مقطر تمیز |
| وجود رنگ در لام منفی | آلودگی در محیط یا خطای رنگ‌آمیزی | تکرار آزمایش با رنگ تازه |
نکات مهم برای حفظ کیفیت رنگ آمیزی
• از تماس مستقیم لام با شعله اجتناب کنید تا نمونه نسوزد.
• در صورت استفاده زیاد، رنگها هر دو هفته یک بار تازه تهیه شوند.
• از میکروسکوپ تمیز با عدسی کالیبره شده استفاده کنید.
• لام‌های کنترل مثبت و منفی باید همیشه همراه نمونه‌های بیماران رنگ‌آمیزی شوند.
سؤالات رایج کنترل کیفی رنگ آمیزی زیل نلسون
۱) برای کنترل کیفی روزانه زیل نلسون چه اقلامی ضروری است؟
لام کنترل مثبت (AFB کشته)، لام کنترل منفی، رنگهای تازه و معتبر، هیتر/منبع گرما با دمای کنترلشده، آب مقطر تمیز و فرم ثبت QC.
۲) بهترین معیار قبولی کنترل مثبت چیست؟
مشاهده باسیلهای قرمز واضح، یکنواخت و با کنتراست مناسب روی زمینه آبی بدون رسوبات یا دانههای کاذب.
۳) اگر کنترل منفی دارای باسیل قرمز شود چه اقدامی لازم است؟
رد نتایج سری، بررسی آلودگی رنگ/آب/محیط، تعویض رنگها و تکرار کامل فرآیند.
۴) زمان گرمادهی کاربول فوشین چقدر باشد؟
حدود ۵ دقیقه با حرارت ملایم بدون جوشیدن؛ افزایش یا کاهش زمان می‌تواند کنتراست را مخدوش کند.
۵) نشانههای افت کیفیت رنگ متیلن بلو چیست؟
کاهش کنتراست زمینه، رنگپذیری ناهمگن و ایجاد هالههای نامطلوب؛ در این حالت جایگزینی توصیه میشود.
۶) چگونه از مثبت یا منفی کاذب پیشگیری کنیم؟
اسمیر نازک و یکنواخت، زمان/دمای استاندارد، شستشوی کافی، کنترل روزانه مثبت/منفی و مستندسازی دقیق.
۷) معیار رد سری رنگ‌آمیزی چیست؟
هرگونه مشاهده AFB در کنترل منفی یا عدم مشاهده AFB در کنترل مثبت، یا کنتراست نامناسب و پس‌زمینه شدید.
۸) نگهداری ایمن رنگها چگونه است؟
در ظروف تیره، در دمای ۴–۸°C، درب کاملاً بسته، دور از نور مستقیم و برچسب‌گذاری با تاریخ آماده‌سازی و انقضا.
۹) چه زمانی باید رنگها تعویض شوند؟
وقتی تغییر رنگ ظاهری، رسوب، یا افت کنتراست مشاهده میشود یا طبق برنامه زمانبندی (مثلاً هر دو هفته در مصرف بالا).
۱۰) ثبت و پایش QC چگونه انجام شود؟
با فرمهای اختصاصی شامل تاریخ، شماره سری رنگ، نتیجه کنترلها، اصلاحات انجامشده و امضای کارشناس/مسئول فنی.
منابع معتبر برای مطالعه بیشتر
- World Health Organization (WHO) – دستورالعمل‌ها و استانداردهای کنترل کیفی آزمایشگاهی.
- PubMed – مرور مقالات به‌روز درباره روش‌های AFB و کنترل کیفیت رنگ‌آمیزی زیل نلسون.
“`