فهرست مطالب

• اهداف یادگیری
• مقدمه ای بر هماتولوژی
• اجزای خون
• سلول های خونی و عملکرد آنها
• اصطلاحات افزایش و کاهش سلول های خونی
• مقادیر مرجع و بحرانی هماتولوژی

اهداف یادگیری

دانشجو در پایان فصل «مقدمه ای بر هماتولوژی و سلول های خونی» باید:

• تعریفی کامل از علم هماتولوژی ارائه بدهد.
• اجزای خون را شرح دهد.
• وظایف کلی سلول های خونی را شرح دهد.
• اصطلاحات علمی مربوط به کاهش یا افزایش انواع سلول های خونی را نام ببرد.
• عوامل موثر بر مقادیر مرجع شاخص های هماتولوژی را توضیح دهد.
• مقادیر بحرانی هماتولوژی را ذکر کند.

مقدمه ای بر هماتولوژی

هماتولوژی شاخه ای از علوم پزشکی است که به مطالعه سلول های خونی، اندام های خون ساز، فرایند خون سازی و بیماری های خونی می‌پردازد. بررسی بیماری های خونی از جنبه‌ های علت بروز بیماری (اتیولوژی)، تشخیص، پروگنوز (پیش آگهی) و درمان آن ها صورت می گیرد.

پروگنوز یا پیش آگهی بیماری به معنای پیش بینی وضعیت آینده ی بیمار با توجه به شرایط کنونی بیمار است.

مباحث مورد مطالعه در علم هماتولوژی به شرح زیر می باشند:

• بافت های خون ساز و فرایند خون سازی
• بررسی ساختار طبیعی و عملکرد سلول های خونی
• بررسی بیماری های خونی مثل کم خونی ها ، لوسمی ها: این بیماری ها از نظر اتیولوژی، تشخیص، پیش آگهی و درمان مورد بررسی قرار می گیرند .
• بررسی مکانیسم های انعقاد خون و بیماری های انعقادی
• ایمونو هماتولوژی

اجزای خون

خون بافت مایعی است که در مهره داران وظیفه رساندن مواد مغذی و اکسیژن به سلول ها و انتقال مواد زائد متابولیک از سلول ها را بر عهده دارد. یک فرد بالغ حدود ۵ تا ۶ لیتر خون دارد که حدود ۷ تا ۸ درصد از وزن بدن را شامل می شود. خون از دو فاز مایع و جامد تشکیل شده است که فاز مایع آن، پلاسما و فاز جامد آن سلول های خونی می باشند. با استفاده از سانتریفیوژ می‌توان اجزای مختلف خون را بر اساس وزن آن‌ها از هم جدا کرد. در شکل زیر اجزای مختلف خون پس از سانتریفیوژ خون حاوی ماده ی ضد انعقاد قابل مشاهده می باشند.

شکل ۱. اجزای محتلف خون پس از سانتریفیوژ

پس از سانتریفیوژ خون سه بخش شکل می گیرد: گلبول های قرمز به دلیل سنگینی در ته لوله قرار می گیرند و پلاسما به دلیل سبکی در قسمت بالایی قرار می گیرند. بین این دو بخش لایه ای به نام بافی‌کوت شکل می گیرد که حاوی پلاکت ها و گلبول‌های سفید است.

قابل ذکر است که در صورت اضافه نکردن ماده ی ضد انعقاد به خون، سیستم انعقاد فعال شده و باعث مصرف فاکتور‌های انعقادی می شود که در این صورت به بخش مایع خون، سرم گفته می شود که به علت مصرف فاکتور‌های انعقادی، فاقد این فاکتورها می‌باشد. در مقابل در صورت اضافه کردن ماده ی ضد انعقاد به خون، از فعال شدن سیستم انعقاد جلوگیری می شود و فاکتورهای انعقادی مصرف نمی‌شوند و در این صورت به بخش مایع خون، پلاسما گفته می‌شود.

فاز مایع یا پلاسما

۵۵ درصد حجم خون را تشکیل می‌دهد که حدود ۹۲ درصد آن آب است و حاوی پروتئین ها، مواد معدنی، یون ها، هورمون ها و کربن دی اکسید است. عمده ترین پروتئین موجود در پلاسما آلبومین است که نقش اصلی را در حفظ فشار اسمزی پلاسما بر عهده دارد و همچنین به عنوان ناقل مولکول هایی مثل بیلی روبین و هِم آزاد عمل می کند. از سایر پروتئین های مهم موجود در پلاسما می توان به ایمنوگلوبولین‌ها ، پروتئین های سیستم کمپلمان و فاکتور های انعقادی اشاره کرد. قابل ذکر است که پلاسما به عنوان ناقل مواد غذایی و متابولیت های اساسی بدن نیز عمل می کند، به عنوان مثال هورمون ها توسط پلاسما از بافت منشا خود به بافت هدف منتقل می شوند.

فاز جامد یا سلول های خونی

شامل گلبول های سفید،گلبول های قرمز و پلاکت ها می باشد.

سلول های خونی و عملکرد آنها

گلبول های سفید (لوکوسیت ها)

گلبول های سفید به نام لوکوسیت یا white blood cell (WBC) هم خوانده می‌شوند. لوکو به معنی سفید و سیت به معنی سلول است. گلبول های سفید را بر مبنای داشتن و یا نداشتن گرانول و همچنین بر مبنای شکل هسته طبقه بندی می‌کنند.

برمبنای داشتن یا نداشتن گرانول، گلبول های سفید به دو دسته گرانولوسیت یا دارای گرانول و آگرانولوسیت یا فاقد گرانول طبقه‌بندی می‌شوند. گرانولوسیت‌ها شامل نوتروفیل، ائوزینوفیل و بازوفیل می باشند. آگرانولوسیت‌ها شامل لنفوسیت B ، لنفوسیتT و مونوسیت ها می باشند. مونوسیت ها در بافت ها تمایز پیدا کرده و به ماکروفاژ تبدیل می شوند.

بر مبنای شکل هسته گلبول های سفید را به دو دسته سلول‌های پلی‌مورفونوکلئار (PMN) یا اصطلاحا چند هسته ای و سلول های مونو‌نوکلئار یا اصطلاحا تک‌هسته‌ای طبقه‌بندی می‌کنند. سلول‌های پلی‌مورفونوکلئار شامل نوتروفیل، ائوزینوفیل و بازوفیل می‌باشند که دارای هسته‌ی چندبخشی یا اصطلاحا سگمنته هستند. سلول های تک هسته ای شامل لنفوسیت B، لنفوسیت T و مونوسیت ها می باشند که دارای هسته ی یکنواخت و غیر سگمنته هستند .

قابل ذکر است که ویژگی های مورفولوژیک ذکر شده در بالا را تنها با لام های رنگ آمیزی شده با رنگ‌های هماتولوژی می توان مشاهده کرد و در صورتی که لام خونی را بدون رنگ‌آمیزی در زیر میکروسکوپ مشاهده کنیم سلول ها به شکل شبح هایی بی‌رنگ مشاهده می شوند.

رنگ های هماتولوژی دارای دو قسمت اسیدی و بازی هستند. بخش های بازی سلول (مثل هموگلوبین) به قسمت اسیدی رنگ‌های هماتولوژی متصل می شود و به نام بخش های اسید دوست یا ائوزینوفیل خوانده می شوند و زیر میکروسکوپ به رنگ صورتی(نارنجی) – قرمز دیده می شوند. درمقابل، بخش های اسیدی سلول (مثل DNA و RNA) به قسمت بازی رنگ های هماتولوژی متصل می‌شوند و به نام بخش های بازوفیل خوانده می شوند و زیر میکروسکوپ به رنگ آبی دیده می شوند. قابل ذکر است که گرانول های موجود در ائوزینوفیل ها، بازی بوده و دارای تمایل بالایی برای اتصال به قسمت اسیدی رنگ های هماتولوژی هستند، گرانول های موجود در بازوفیل ها، اسیدی بوده و دارای تمایل بالایی برای اتصال به قسمت بازی رنگ های هماتولوژی هستند و گرانول های موجود در نوتروفیل ها، اسیدی و بازی بوده و تمایل بالایی برای اتصال به هر دو قسمت اسیدی و بازی رنگ های هماتولوژی دارند که این موضوع اساس نام گذاری این سلول ها می باشد.

از نظر تعداد در خون محیطی گلبول‌های سفید به ترتیب زیر می باشند: نوتروفیل، لنفوسیت، مونوسیت، ائوزینوفیل و بازوفیل. قابل ذکر است که حدود ۷۰ درصد لنفوسیت های خون محیطی لنفوسیت T می باشند.

گلبول های سفید سیستم ایمنی بدن را تشکیل می دهند و وظیفه ی دفاع از بدن در برابر  عوامل آسیب رسان بیگانه و خودی را بر عهده دارند.

گلبول های قرمز (اریتروسیت ها)

گلبول های قرمز به نام اریتروسیت یا Red blood cell (RBC) هم خوانده می شوند. اریترو به معنی قرمز و سیت به معنی سلول است. اریتروسیت‌ها سلول های مقعرالطرفین^[1] می‌باشند که هسته و اکثر اندامک های سیتوپلاسمی را از دست داده اند . مهم‌ترین وظیفه اریتروسیت‌ها حمل اکسیژن به بافت های مختلف به وسیله مولکول هموگلوبین می باشد. همچنین گلبول‌های قرمز نقش اساسی در انتقال دی‌اکسید‌کربن^[2] تولیدی از بافت ها به ریه دارند به گونه ای که حدود ۷۰ درصد دی‌اکسید‌کربن توسط گلبول های قرمز و ۳۰ درصد آن توسط پلاسما حمل می شود. دی اکسید کربن پس از رسیدن به ریه از طریق هوای بازدمی دفع می‌شود. علاوه بر آن گلبول های قرمز در حمل کمپلکس های ایمنی و تنظیم PH خون نقش دارند.

پلاکت ها (ترومبوسیت ها)

پلاکت به نام ترومبوسیت، هم خوانده می شود ترومبو به معنی لخته و سیت به معنی سلول است. پلاکت ها کوچکترین سلول های خون می باشند که در فرایند انعقاد خون نقش دارند. این سلول ها فاقد هسته بوده و دیسکوئید و محدب الطرفین می باشند.

شکل 2. شکل شماتیک سلول های خونی.

اصطلاحات افزایش و کاهش سلول های خونی

افزایش یا کاهش مقادیر سلول های خونی را با پسوند های” – وز” یا “- ی” برای افزایش و ” پنی” برای کاهش سلول ها نشان می دهیم. بنابراین افزایش و کاهش سلول های خونی را با اصطلاحات زیر بیان می کنیم:

– اريتروسيتوپني: کاهش اريتروسيت ها

– اريتروسيتوز: افزایش اريتروسيت ها

– لکوسيتوپني یا لوکوپنی : کاهش لکوسیت‌ها : نوتروپني، ائوزينوپني، بازوپني، لفوسيتوپني یا لنفوپنی، مونوسيتوپني

– لكوسيتوز: افزایش لکوسیت ها : نوتروفيلي، ائوزینوفیلی، بازوفیلی، لنفوسیتوز، مونوسیتوز

– ترومبوسيتوپني: کاهش پلاكت‌ها

– ترومبوسيتوز: افزایش پلاكت‌ها

مقادیر مرجع و بحرانی هماتولوژی

مقادیر مرجع شاخص های خونی

مقادير مرجع شاخص های هماتولوژی در هر جمعیت بايد توسط آزمايشگاه تعيين شود و رجوع به مقادير نرمال شهر‌ها يا كشور‌هاي ديگر صحيح نيست چرا كه اختلافات فيزيولوژيكي و ژنتيكي در مقادير سلول هاي خوني مؤثراند. عوامل تأثير گذار در مقادیر شاخص های خونی را مي‌توان در چهار دسته‌ی زیر قرار داد:

1. نژاد: اجزاي سلولي در سفيد پوستان از سياه پوستان بيشتر است.
2. سن: اريتروسيت و لكوسيت در نوزادان از بزرگسالان بيشتر است ولي بتدريج رو به كاهش مي گذارد. مقادیر طبیعی هموگلوبین نیز از 65 سالگی به بعد کاهش می یابد.
3. جنس: هموگلوبين، هماتوكريت و تعداد گلبول هاي قرمز در مردان بيشتر از زنان است.
4. موقعيت جغرافيايي: با افزایش ارتفاع تعداد گلبول هاي قرمز و میزان هموگلوبین افزایش می یابد.

95% افراد جامعه در دامنۀ نرمال و 5% خارج از آن قرار مي گيرند اما اين موضوع، دلیل بر غیر طبیعی بودن پارامترهاي اين افراد نيست زيرا برخي افراد دامنۀ طبيعي مختص به خود را دارند و بايستي در دامنۀ مرجع خود مورد بررسي قرار گيرند.

با وجود نکات فوق، مقادیر طبیعی سلول های خونی را می توان به صورت تقریبی در جدول زیر مشاهده کرد.

مقدار نرمال سلول های خونی

مقادیر بحرانی هماتولوژی

مقادیر بحرانی، مقادیر خارج از محدوده ی نرمال هستند که به احتمال بسیار زیاد نشان‌دهنده ی بیماری می باشند و باید سریعا به پزشک بیمار و یا خود بیمار گزارش شوند. این مقادیر به شرح زیر هستند.

گلبول های سفید: کمتر از /L 3×  و بیشتر از /L 25×

هموگلوبین: کمتر از 7g/dl و بیش از 17g/dl

پلاکت کمتر از /L 50×  و بیش از /L 1000×

نکته ی قابل توجه این است که در صورت مشاهده ی نتایج غیر طبیعی قدم اول تکرار تست است. پس از اطمینان از صحت انجام آزمایش نتایج به اطلاع سوپروایزر آزمایشگاه می رسد و سپس به پزشک و یا خود بیمار اطلاع داده می شود.

خودآزمایی

لطفاً به سوالات زیر پاسخ دهید. پس از اتمام آزمون، نمره شما نمایش داده خواهد شد و پاسخ‌های صحیح و غلط مشخص خواهند شد.