آزمایش کمپلمان: راهنمای جامع برای کارشناسان آزمایشگاه

آزمایش کمپلمان: راهنمای جامع برای کارشناسان آزمایشگاه (Complement Test)

خلاصه مقاله:
آزمایش کمپلمان شامل اندازه‌گیری پروتئین‌های کلیدی سیستم کمپلمان مانند C3، C4 و آزمون عملکردی CH50 است که نقش حیاتی در تشخیص و پایش بیماری‌های خودایمنی (مانند لوپوس SLE)، گلومرولونفریت، کمبودهای ارثی کمپلمان، عفونت‌های شدید و واسکولیت‌ها دارد. کاهش همزمان C3 و C4 معمولاً نشان‌دهنده فعال‌سازی مسیر کلاسیک و فعالیت بالای بیماری خودایمنی است، در حالی که کاهش ایزوله C3 بیشتر به مسیر آلترناتیو و عفونت‌های باکتریایی اشاره دارد.

جهت عضویت در کانال آموزشی هماتولوژی و دریافت ویدئوهای تخصصی به لینک زیر مراجعه کنید:
https://t.me/hematology_education

🚀 عضویت در کانال تلگرام هماتولوژی

نکته کلیدی: برای درک بهتر مفاهیم پایه‌ای هماتولوژی، پیشنهاد می‌کنم مقاله زیر را مطالعه کنید:

مقدمه جامع: سیستم کمپلمان؛ ارکستر ایمنی ذاتی (Complement System)

سیستم کمپلمان، یک مجموعه پیچیده و دقیق از بیش از ۵۰ پروتئین پلاسمایی و گیرنده‌های غشایی است که به‌عنوان بخشی حیاتی از ایمنی ذاتی و نیز پل ارتباطی به ایمنی اکتسابی عمل می‌کند. این سیستم، که نام آن از توانایی‌اش در “تکمیل” (Complement) فعالیت آنتی‌بادی‌ها گرفته شده است، نه تنها در دفاع در برابر عوامل بیماری‌زا (پاتوژن‌ها) نقش دارد، بلکه در پاکسازی کمپلکس‌های ایمنی، بقایای سلولی و تعدیل پاسخ التهابی نیز ضروری است. فعالیت نابجای یا کمبود این سیستم می‌تواند به افزایش حساسیت به عفونت‌ها، بیماری‌های خودایمنی یا بیماری‌های التهابی بینجامد. اندازه‌گیری کمی و کیفی اجزای کمپلمان، به‌ویژه C3، C4 و CH50، یکی از ارکان تشخیصی و پایشی در آزمایشگاه‌های ایمونولوژی و بیماری‌های خودایمن به شمار می‌رود و درک عمیق از آن برای هر کارشناس آزمایشگاهی الزامی است.

آزمایش کمپلمان

اساس اندازه‌گیری آزمایش‌های کمپلمان (Complement Assays)

اندازه‌گیری اجزای کمپلمان عمدتاً بر دو اصل استوار است:

۱. اندازه‌گیری کمی پروتئین‌ها (مانند C3 و C4):

این روش‌ها غلظت پروتئین‌های کمپلمان را در سرم اندازه می‌گیرند. تکنیک رایج، نفلومتری یا توربیدیمتری است که بر اساس پراکندگی نور توسط کمپلکس‌های آنتی‌ژن-آنتی‌بادی عمل می‌کند. آنتی‌بادی‌های مونوکلونال یا پلی‌کلونال اختصاصی بر علیه هر جزء (مثلاً C3) با آن واکنش داده و ذراتی را تشکیل می‌دهند که نور را پراکنده می‌کنند. شدت پراکندگی نور مستقیماً با غلظت آنالیت در نمونه رابطه دارد. روش‌های الایزا نیز برای اندازه‌گیری با حساسیت بالا به کار می‌روند.

۲. اندازه‌گیری فعالیت عملکردی (مانند CH50):

این آزمایش‌ها فعالیت بیولوژیک کل یک مسیر را ارزیابی می‌کنند. معروف‌ترین آن، آزمون همولیز کل (CH50) است که کارایی مسیر کلاسیک را می‌سنجد. در این روش، از گلبول‌های قرمز حساس‌شده با آنتی‌بادی (به عنوان هدف) استفاده می‌شود. سرم رقیق‌شده بیمار به این سلول‌ها اضافه می‌شود. اگر تمام اجزای مسیر کلاسیک کمپلمان در سرم فعال و کافی باشند، کمپلکس حمله غشایی (MAC) تشکیل و باعث لیز گلبول‌های قرمز می‌شود. میزان همولیز (که به صورت رنگ‌گیری هموگلوبین در محلول اندازه‌گیری می‌شود) نشان‌دهنده فعالیت کل مسیر است. به طور مشابه، آزمایش‌های AH50 برای ارزیابی مسیر آلترناتیو وجود دارند.

نکات آزمایشگاهی و کنترل کیفی در آزمایش کمپلمان

دقت در مراحل پیش‌تحلیل، تحلیل و پس‌تحلیل برای نتایج قابل اطمینان کمپلمان حیاتی است:

نکته بسیار مهم: نمونه برای CH50 بسیار حساس به دما است. هرگز نمونه را در فریزر -20°C نگهداری نکنید. حتماً در -70°C فریز کنید و از ذوب و انجماد مکرر اجتناب کنید.

نمونه‌گیری و ذخیره‌سازی:

  • نوع نمونه: سرم نمونه استاندارد است. از لوله‌های جداکننده (SST) استفاده می‌شود.
  • پایداری: کمپلمان‌ها نسبتاً پایدارند اما فعالیت آن‌ها به تدریج کاهش می‌یابد.
    • برای آزمایش‌های کمی (C3/C4): سرم باید در ۲-۸ درجه سانتیگراد حداکثر تا ۷۲ ساعت یا در ۲۰- درجه سانتیگراد برای نگهداری طولانی‌تر فریز شود.
    • برای آزمایش‌های عملکردی (CH50): حساسیت به گرما و نوسانات دمایی بیشتر است. نمونه باید سریع جدا شده و در صورت عدم انجام آزمایش در همان روز، در ۷۰- درجه سانتیگراد فریز شود. از ذوب و انجماد مکرر پرهیز گردد.
  • تداخلات: نمونه‌های همولیزه، لیپمیک یا ایکتریک شدید می‌توانند در روش‌های نفلومتری تداخل ایجاد کنند. همولیز همچنین می‌تواند به دلیل آزادسازی فاکتورهای داخل سلولی، فعالیت کمپلمان را تغییر دهد.

کنترل کیفی آزمایش کمپلمان:

  • استفاده از کنترل‌های کیفی: هر ران آزمایش باید شامل حداقل دو سطح کنترل (نرمال و پاتولوژیک/پایین) باشد که محدوده قابل قبول آنها از پیش تعریف شده است.
  • کالیبراسیون: کالیبراتورهای اختصاصی باید به طور منظم و مطابق با دستورالعمل سازنده کیت استفاده شوند.
  • پایش روند (Trend Analysis): نتایج کنترل‌های کیفی باید در چارت‌های کنترل ترسیم شده تا هرگونه انحراف یا روند ناخواسته شناسایی شود.
  • برنامه‌های ارزیابی خارجی (EQAS): شرکت در برنامه‌های بین آزمایشگاهی برای اطمینان از دقت و صحت نتایج در مقایسه با سایر آزمایشگاه‌ها ضروری است.

کاربردهای بالینی و تفسیر نتایج آزمایش کمپلمان (C3, C4, CH50)

اندازه‌گیری کمپلمان در تشخیص، افتراق و پایش طیف وسیعی از بیماری‌ها کاربرد دارد.

تفسیر الگوهای کاهش C3 و C4:

  • کاهش همزمان C3 و C4: عموماً نشان‌دهنده فعال‌سازی مسیر کلاسیک کمپلمان است. علل شایع:
    • بیماری‌های خودایمنی سیستمیک مانند لوپوس اریتماتوی سیستمیک (SLE) فعال.
    • گلومرولونفریت (بخصوص پس‌از عفونت استرپتوکوکی یا در سندرم گودپاسچر).
    • واسکولیت‌های سیستمیک.
    • بیماری سرمی.
  • کاهش C3 با سطح نرمال C4: اغلب نشانه فعال‌سازی مسیر آلترناتیو است. علل شایع:
    • گلومرولونفریت غشایی-پرولیفراتیو.
    • سپسیس باکتریال (به ویژه با باکتری‌های گرم منفی).
    • کمبود فاکتور I یا H (تنظیم‌کننده‌های مسیر آلترناتیو).
  • کاهش C4 با سطح نرمال یا نزدیک به نرمال C3: می‌تواند نشان‌دهنده:
    • کمبود ارثی C4 (با افزایش خطر SLE همراه است).
    • فعال‌سازی اولیه مسیر کلاسیک (مثلاً در مراحل اولیه برخی بیماری‌ها).
    • برخی موارد بیماری کبدی پیشرفته (اختلال در سنتز).

جدول جامع کاربردهای بالینی آزمایش کمپلمان

آزمون مقادیر نرمال معمول سطح افزایش‌یافته سطح کاهش‌یافته کاربردهای بالینی اصلی
C3 ۹۰-۱۸۰ mg/dL شرایط التهابی حاد، برخی بدخیمی‌ها، آمیلوئیدوز عفونت‌های باکتریال مکرر، SLE فعال، گلومرولونفریت، اندوکاردیت، سپسیس، کمبود ارثی پایش فعالیت بیماری‌های خودایمن (به‌ویژه SLE)، ارزیابی عفونت، بررسی نفریت.
C4 ۱۰-۴۰ mg/dL بدخیمی‌ها، بیماری‌های التهابی SLE فعال، واسکولیت، هپاتیت خودایمن، سرم‌سازی، کمبود ارثی C4، بیماری کبدی شدید. کمک به افتراق انواع بیماری‌های خودایمن، پایش درمان در SLE، بررسی کمبودهای ارثی.
CH50 متغیر بر اساس روش آزمایشگاه معمولاً ارزش بالینی ندارد. کمبود یک یا چند جزء از مسیر کلاسیک (C1 تا C9)، فعال‌سازی گسترده کمپلمان (مثلاً در SLE). غربالگری کمبودهای ارثی یا اکتسابی کمپلمان. اگر CH50 پایین باشد، آزمایش اجزای منفرد برای یافتن کمبود اختصاصی لازم است.
ANA منفی (در رقت معمول) مثبت کاذب در افراد مسن، برخی عفونت‌ها و داروها. — غربالگری اولیه برای بیماری‌های خودایمن سیستمیک مانند SLE، اسکلرودرمی، سندرم شوگرن. نتیجه مثبت اغلب نیاز به اندازه‌گیری کمپلمان برای ارزیابی فعالیت بیماری دارد.

سوالات رایج درباره آزمایش کمپلمان (Complement Test) – ۱۰ سوال پرتکرار

۱. C3 و C4 در آزمایش خون چیست؟
C3 پروتئین مرکزی و پرغلظت‌ترین جزء سیستم کمپلمان است که در تقاطع هر سه مسیر فعالسازی (کلاسیک، آلترناتیو و لکتین) قرار دارد. کاهش آن نشانه مصرف فعال سیستم است.
C4 پروتئینی است که عمدتاً در مسیرهای کلاسیک و لکتین فعال می‌شود. اندازه‌گیری همزمان این دو، به تشخیص علت فعال‌سازی کمپلمان کمک می‌کند.

۲. تفسیر آزمایش C3 و C4 چیست؟
تفسیر این دو آزمایش نباید به صورت مجزا انجام شود. الگوی کاهش آن‌ها کلیدی است:
– هر دو پایین: احتمال فعال‌سازی مسیر کلاسیک (مثلاً در لوپوس فعال).
– فقط C3 پایین: احتمال فعال‌سازی مسیر آلترناتیو (مثلاً در برخی عفونت‌ها یا مشکلات کلیوی خاص).
– فقط C4 پایین: ممکن است نشانه کمبود ژنتیکی C4 یا فعال‌سازی اولیه مسیر کلاسیک باشد.

۳. CH50 در آزمایش خون چیست؟
آزمایش CH50 فعالیت بیولوژیک و کامل مسیر کلاسیک کمپلمان (از C1 تا C9) را اندازه می‌گیرد. این یک آزمایش کارکردی است، نه کمی. نتیجه طبیعی آن نشان می‌دهد که تمام اجزای این مسیر به میزان کافی و فعال وجود دارند. نتیجه پایین نشانه کمبود یا اختلال در عملکرد حداقل یکی از این اجزاست.

۴. پایین بودن C4 در آزمایش خون نشانه چیست؟
کاهش سطح C4 می‌تواند ناشی از:
۱. مصرف (Consumption): به دلیل تشکیل کمپلکس‌های ایمنی در بیماری‌هایی مانند SLE، واسکولیت یا هپاتیت خودایمن.
۲. کاهش تولید: در نارسایی شدید کبد (محل سنتز پروتئین‌های کمپلمان).
۳. کمبود ژنتیکی: برخی افراد به صورت ارثی سطح پایین C4 دارند که آنها را مستعد ابتلا به SLE می‌کند.

۵. ANA در آزمایش خون چیست و ارتباط آن با کمپلمان؟
ANA (آنتی‌نوکلئار آنتیبادی) آزمون غربالگری برای تشخیص خودآنتیبادی‌ها علیه اجزای هسته سلول است و در تشخیص بیماری‌هایی مانند لوپوس کاربرد دارد. ارتباط آن با کمپلمان بسیار مهم است: در بیماران مبتلا به SLE، کاهش سطح C3 و C4 اغلب با فعالیت بیماری و نتایج مثبت قوی‌تر ANA همزمان می‌شود. بنابراین، از کمپلمان به عنوان یک شاخص فعالیت بیماری (Activity Marker) برای پایش پاسخ به درمان و پیش‌بینی شدت بیماری استفاده می‌شود.

۶. آیا افزایش C3 و C4 معنادار است؟
بله، افزایش C3 و به‌ویژه C4 می‌تواند در فاز حاد التهاب، بدخیمی‌ها، بیماری‌های کبدی مزمن و آمیلوئیدوز دیده شود، زیرا این پروتئین‌ها از دسته پروتئین‌های فاز حاد هستند.

۷. چرا در برخی بیماران SLE، کمپلمان نرمال است؟
در مراحل غیرفعال یا رمیسیون بیماری، سطح کمپلمان می‌تواند به محدوده نرمال بازگردد. همچنین در لوپوس پوستی خالص (بدون درگیری سیستمیک) معمولاً کمپلمان کاهش نمی‌یابد.

۸. تفاوت CH50 و AH50 چیست؟
CH50 فعالیت مسیر کلاسیک و لکتین را ارزیابی می‌کند، در حالی که AH50 مخصوص مسیر آلترناتیو است. کاهش AH50 با C3 و C4 طبیعی، شک به کمبود فاکتورهای آلترناتیو (مانند فاکتور D، B یا پروپردین) را مطرح می‌کند.

۹. آیا آزمایش کمپلمان برای تشخیص کووید-۱۹ کاربرد دارد؟
در موارد شدید کووید-۱۹، گاهی کاهش C3 و افزایش D-dimer به دلیل فعال‌سازی گسترده کمپلمان دیده می‌شود، اما آزمون روتین نیست.

۱۰. بهترین زمان تکرار آزمایش کمپلمان در پایش SLE چیست؟
معمولاً هر ۱ تا ۳ ماه در دوره فعال و هر ۶ ماه در دوره پایدار، همراه با ارزیابی بالینی و آنتی‌بادی‌های اختصاصی (مانند anti-dsDNA).

جمع‌بندی نهایی

سیستم کمپلمان یک شبکه دفاعی پیچیده و حیاتی است. اندازه‌گیری اجزای آن، به خصوص C3، C4 و CH50، ابزاری قدرتمند در دست کارشناس آزمایشگاه برای کمک به تشخیص بیماری‌های خودایمن، نقص‌های ایمنی، عفونت‌ها و بیماری‌های کلیوی است. تفسیر صحیح این آزمایش‌ها نیازمند یکپارچه‌سازی نتایج با یکدیگر، توجه دقیق به نکات پیش‌تحلیلی و کنترل کیفی سختگیرانه، و در نهایت، ارتباط موثر با کلینیک برای درک جامع از وضعیت بیمار است.


دیدگاهتان را بنویسید