🧫 راهنمای جامع آزمایش سیتولوژی ادرار برای کارشناسان آزمایشگاه
روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار شامل جمعآوری صحیح نمونه ادرار، سانتریفوژ و تغلیظ رسوب سلولی، تهیه لام، فیکساسیون و رنگآمیزی استاندارد (به‌ویژه رنگ پاپانیکولا) و در نهایت بررسی دقیق میکروسکوپی و گزارشدهی بر اساس سیستم Paris است. در این راهنمای جامع، تمام مراحل عملی و نکات تخصصی برای کارشناسان آزمایشگاه در زمینه روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار به‌صورت مرحله‌به‌مرحله توضیح داده شده است.
این مقاله برای آموزش عملی کارشناسان علوم آزمایشگاهی طراحی شده و به شما کمک می‌کند تا روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار را مطابق استانداردهای به‌روز و با حداقل خطا اجرا و تفسیر کنید.
جهت عضویت در کانال آموزشی در تلگرام به لینک زیر مراجعه کنید:
https://t.me/hematology_education
فهرست مطالب روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار
🔹 مقدمه – اهمیت روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار
🔹 منبع سلولها در ادرار در سیتولوژی ادرار
🔹 جمعآوری نمونه در روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار
🔹 آماده‌سازی نمونه برای آزمایش سیتولوژی ادرار
🔹 رنگ‌آمیزی‌ها در روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار
🔹 بررسی میکروسکوپی در سیتولوژی ادرار
🔹 گزارشدهی طبق سیستم Paris در آزمایش سیتولوژی ادرار
🔹 کنترل کیفیت در روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار
🔹 خطاها و نکات عملی در سیتولوژی ادرار
🔹 نکات تخصصی برای کارشناسان
🔹 جمع‌بندی روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار
❓ سوالات رایج درباره روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار
📚 منابع معتبر برای مطالعه بیشتر
🔹 مقدمه
در این بخش مقدمه، روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار و کاربردهای بالینی آن به‌عنوان یک تست مهم در ارزیابی سلول‌های مجاری ادراری مرور میشود.
آزمایش سیتولوژی ادرار (Urine Cytology) یکی از روش‌های مهم در بررسی سلول‌های ریخته‌شده از مجاری ادراری است. این آزمایش، ابزاری غیرتهاجمی برای تشخیص بیماری‌های نئوپلاستیک به‌ویژه سرطان مثانه و پیگیری بیماران پس از درمان است. همچنین میتواند در تشخیص عفونتهای ویروسی (مانند BK virus و CMV)، التهاب‌های مزمن، و واکنش‌های دارویی نیز مفید باشد.
حساسیت سیتولوژی ادرار در تشخیص سرطان‌های با درجه بالا (High-grade urothelial carcinoma) بالاست، اما برای ضایعات با درجه پایین حساسیت کمتری دارد. بااین‌حال، در کنار روش‌های دیگر مانند سیستوسکوپی و بیومارکرهای ادراری، همچنان روشی ارزشمند و مورد اعتماد محسوب میشود.
🔹 منبع سلولها در ادرار
شناخت منبع سلولها در ادرار برای تفسیر صحیح نتایج و اجرای دقیق روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار ضروری است.
سلول‌های مشاهده‌شده در سیتولوژی ادرار از قسمت‌های مختلف دستگاه ادراری منشأ می‌گیرند:
- سلول‌های ترانزیشنال (Urothelial): از لگنچه، حالب، مثانه و بخش ابتدایی میزراه.
- سلول‌های اسکواموس: از قسمت دیستال میزراه یا در زنان از ناحیه واژن.
- سلول‌های توبولی کلیه: در شرایط پاتولوژیک مانند نکروز توبولی یا گلومرولونفریت.
در شرایط فیزیولوژیک، ریزش تعدادی سلول طبیعی در ادرار رخ می‌دهد، اما در بیماری‌ها (به‌ویژه نئوپلاسم‌ها)، تعداد، شکل و خصوصیات هسته‌ای سلولها تغییر می‌کند.
🔹 جمعآوری نمونه (Specimen Collection)
اولین قدم در روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار، جمعآوری صحیح و استاندارد نمونه است تا سلولها کمترین تخریب را داشته باشند.
1. نوع نمونه
بهترین نوع نمونه برای سیتولوژی، ادرار میانی (Midstream clean-catch urine) است.
در موارد خاص (بیماران بستری، ادرار خونی، یا پیگیری سرطان مثانه)، می‌توان از نمونه‌ی شستشوی مثانه (Bladder washing) یا کاتتری استفاده کرد.
2. زمان جمعآوری
- نمونه اول صبح توصیه نمیشود، زیرا سلولها در طول شب دچار لیز و تخریب میشوند.
- بهترین نمونه، ادرار دوم یا سوم روز است.
- در بررسی‌های توموری، سه نمونه در روزهای متوالی یا غیرمتوالی جمعآوری میشود تا احتمال منفی کاذب کاهش یابد.
3. حجم و نگهداری
- حجم مطلوب: حداقل 50 میلی‌لیتر ادرار تازه در ظرف استریل.
- در صورت تأخیر بیش از 1 ساعت در انجام آزمایش، باید 50٪ الکل یا محلول Cytolyt برای فیکساسیون اولیه افزوده شود.
- در دمای 2 تا 8 درجه سانتی‌گراد قابل نگهداری تا 24 ساعت است.
نکات مهم در جمعآوری نمونه برای روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار:
- از نمونه اول صبح برای سیتولوژی استفاده نکنید؛ این کار باعث افزایش احتمال منفی کاذب میشود.
- در صورت تأخیر در ارسال نمونه به آزمایشگاه، حتماً از فیکساتیو استفاده کنید تا سلولها لیز نشوند.
- به بیماران آموزش دهید که ادرار میانی را به‌صورت تمیز و در ظرف استریل جمعآوری کنند.
🔹 آماده‌سازی نمونه (Specimen Preparation)
آماده‌سازی صحیح نمونه، بخش کلیدی در روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار است و مستقیماً روی کیفیت لام و امکان تشخیص تأثیر میگذارد.
1. سانتریفوژ
- دور استاندارد: 1500 تا 2000 rpm به مدت 10 دقیقه.
- پس از سانتریفوژ، سوپرناتانت را دور ریخته و رسوب سلولی را با سمپلر یا پیپت ملایم مخلوط کنید.
- در نمونه‌های بسیار شفاف، می‌توان ابتدا نمونه را با سانتریفوژ بیشتر یا دو بار متوالی تغلیظ کرد.
2. تهیه لام
روش‌های مختلفی برای تهیه لام وجود دارد:
الف) روش مستقیم (Direct Smear):
یک قطره از رسوب روی لام تمیز قرار داده و با لام دیگر به‌صورت یکنواخت پخش کنید. این روش ساده است ولی ممکن است تراکم سلولی در بخش‌هایی از لام زیاد یا کم باشد.
ب) روش سیتوسپین (Cytospin):
در این روش با استفاده از دستگاه مخصوص، سلولها به‌صورت یکنواخت روی لام ته‌نشین میشوند. مزیت آن، توزیع منظم سلولها و حفظ مورفولوژی طبیعی است.
ج) روش مایع (Liquid-based Cytology):
سلولها در محیط‌های مخصوص (مثل PreservCyt) معلق می‌مانند و پس از پردازش، لام‌هایی با کیفیت بالا تهیه میشود. این روش در مراکز تخصصی‌تر استفاده میشود.
3. فیکساسیون
- لام‌ها باید بلافاصله پس از تهیه در الکل 95٪ یا اسپری فیکساتیو غوطه‌ور شوند.
- تأخیر در فیکساسیون باعث انقباض هسته و تغییر شکل سیتوپلاسم میشود.
- زمان فیکساسیون حداقل 15 دقیقه است.
نکات مهم در آماده‌سازی نمونه برای سیتولوژی ادرار:
- دور سانتریفوژ را بیش از حد افزایش ندهید؛ این کار باعث خرد شدن و آرتیفکت‌های سلولی میشود.
- تهیه لام باید به‌صورت ملایم انجام شود تا سلولها له یا کشیده نشوند.
- فیکساسیون فوری، یکی از مهم‌ترین مراحل در روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار است.
🔹 رنگ‌آمیزی‌ها (Staining Techniques)
انتخاب و اجرای صحیح رنگآمیزی بخش بسیار مهمی از روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار است، چون تشخیص بر اساس جزئیات هسته و سیتوپلاسم انجام میشود.
1. رنگآمیزی Papanicolaou (Pap Stain)
بهترین و استانداردترین روش رنگآمیزی سیتولوژی است و امکان بررسی دقیق هسته و سیتوپلاسم را فراهم می‌کند.
مراحل کلی:
- هماتوکسیلین (برای هسته)
- اورانژ G-6 (برای سیتوپلاسم کراتینه)
- EA-50 یا EA-65 (برای تمایز سیتوپلاسمی بین سلول‌های ترانزیشنال و غیرکراتینه)
ویژگی رنگآمیزی خوب:
- هسته‌ها آبی تیره و واضح.
- سیتوپلاسم شفاف و با رنگ‌های سبز، صورتی یا نارنجی بسته به نوع سلول.
2. رنگآمیزی H&E
برای بررسی کلی ساختار سلولی مناسب است، ولی جزئیات کروماتینی در مقایسه با Pap کمتر مشخص میشود.
3. رنگآمیزی Giemsa یا Diff-Quik
در بررسی سریع (به‌ویژه عفونت‌ها یا نمونه‌های اورژانسی) مفید است.
4. رنگ‌های اختصاصی
- PAS: جهت تشخیص گلیکوژن در سلول‌های سنگفرشی.
- Oil Red O: برای مشاهده واکوئل‌های چربی.
- Immunocytochemistry (ICC): برای افتراق بین انواع تومور (مثلاً CK7, CK20, p53, Ki-67).
🔹 بررسی میکروسکوپی (Microscopic Examination)
بررسی میکروسکوپی مرحله‌ای کلیدی در روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار است و تفسیر نهایی بر اساس یافته‌های این بخش انجام میشود.
1. روش بررسی
- ابتدا با بزرگنمایی پایین (×10) کل لام برای یافتن نواحی مناسب بررسی شود.
- سپس با بزرگنمایی بالا (×40 و در صورت نیاز ×100 Oil) جزئیات سلولی بررسی گردد.
2. سلول‌های طبیعی
| نوع سلول | ویژگی‌های مورفولوژیک |
|---|---|
| سلول‌های ترانزیشنال | گرد یا بیضی، هسته مرکزی، کروماتین یکنواخت، سیتوپلاسم وسیع |
| سلول‌های اسکواموس | سیتوپلاسم پهن، هسته کوچک، رنگ نارنجی یا صورتی در Pap |
| سلول‌های توبولی | سیتوپلاسم دانه‌دار، هسته بزرگ‌تر با نسبت بالا |
3. سلول‌های آتیپیک و بدخیم
High-grade urothelial carcinoma (HGUC):
- هسته بزرگ، نامنظم و هایپرکروماتیک
- کروماتین خشن و نامنظم
- سیتوپلاسم کم یا تخریب‌شده
- سلولها معمولاً به‌صورت منفرد و جدا از هم دیده میشوند
Low-grade urothelial carcinoma:
- تغییرات هسته‌ای خفیف‌تر
- وجود ساختارهای پاپیلاری سلولی
- نسبت N/C کمتر
Carcinoma in situ:
- سلول‌های منفرد با آتیپی شدید و فقدان ساختار منظم
- اغلب تشخیص آن تنها از طریق سیتولوژی ممکن است
4. سایر یافته‌ها
- سلول‌های التهابی: نوتروفیل، ماکروفاژ، لنفوسیت
- کریستال‌ها: اگزالات، فسفات، اورات
- میکروارگانیسم‌ها: باکتری، قارچ (Candida)، ویروس BK (هسته‌های بزرگ با حاشیه کروماتینی).
- آرتیفکت‌ها: حباب هوا، رنگآمیزی ناقص، سلول‌های له‌شده.
🔹 گزارشدهی طبق سیستم Paris (TPS 2022)
سیستم Paris استاندارد اصلی برای گزارش سیتولوژی ادرار است و در روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار، نقش کلیدی در یکسان‌سازی گزارش‌ها دارد.
سیستم Paris استاندارد جهانی برای گزارش سیتولوژی ادرار است و شامل طبقات زیر می‌باشد:
- غیرتشخیصی (ND):
تعداد سلولها کافی نیست یا سلولها تخریب‌شده‌اند. - منفی برای بدخیمی (Negative for HGUC):
فقط سلول‌های طبیعی، التهابی یا واکنشی دیده میشود. - سلول‌های آتیپیک (AUC):
تغییرات خفیف، ولی ناکافی برای تشخیص سرطان. - مشکوک به بدخیمی (SHGUC):
احتمال زیاد بدخیمی وجود دارد، ولی معیارهای قطعی کامل نیستند. - کارسینوم با درجه بالا (HGUC):
معیارهای واضح بدخیمی سلولی وجود دارد. - کارسینوم با درجه پایین (LGUN):
ضایعات پاپیلاری با آتیپی خفیف. - بدخیمی‌های دیگر (Other Malignancies):
مثل آدنوکارسینوما، سنگفرشی یا متاستاتیک.
🔹 کنترل کیفیت (Quality Control)
اجرای اصول کنترل کیفیت بخش جدایی‌ناپذیر روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار است و دقت نتایج را تضمین می‌کند.
- کنترل روزانه رنگ‌ها و فیکساتیوها.
- استفاده از نمونه‌های کنترل سلولی در فواصل منظم.
- بررسی یکنواختی رنگآمیزی و وضوح هسته‌ها در هر لام.
- ثبت هرگونه خطا یا تأخیر در آماده‌سازی.
- آموزش مداوم کارشناسان در تفسیر سلول‌های آتیپیک.
جهت مطالعه ی جامع در مورد کنترل کیفی آزمایش ادرار به لینک زیر مراجعه کنید:
کنترل کیفی آزمایش ادرار: راهنمای جامع و آموزشی برای مراحل پیش‌تحلیلی تا پس‌تحلیلی
🔹 خطاها و نکات عملی در روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار
آشنایی با خطاهای شایع در روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار به کاهش اشتباهات تشخیصی کمک می‌کند.
| خطا | علت | راه‌حل |
|---|---|---|
| منفی کاذب | نمونه رقیق، تخریب سلولی، جمعآوری نامناسب | نمونه‌گیری تکراری در روزهای مختلف |
| مثبت کاذب | عفونت شدید، التهاب یا اثر داروها | مقایسه با سابقه بالینی و بررسی ICC |
| تخریب سلولی | تأخیر در فیکساسیون | افزودن فوری فیکساتیو و نگهداری سرد |
| رنگآمیزی غیر یکنواخت | آلودگی رنگ‌ها یا تغییر pH | فیلتر و تعویض رنگ‌ها |
نکات مهم در پیشگیری از خطا در آزمایش سیتولوژی ادرار:
- در صورت شک به بدخیمی، حتی با نتیجه منفی، تکرار نمونه و انجام روش‌های تکمیلی (سیستوسکوپی، بیومارکرها) ضروری است.
- همیشه وضعیت بالینی بیمار (هماچوری، سابقه سرطان، مصرف داروها) در کنار نتیجه آزمایش سیتولوژی ادرار در نظر گرفته شود.
🔹 نکات تخصصی برای کارشناسان در مورد روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار
این بخش، نکات کلیدی برای کارشناسان باتجربه در تفسیر و اجرای روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار را مرور می‌کند.
- در حضور عفونت یا التهاب، آتیپی واکنشی نباید با بدخیمی اشتباه گرفته شود.
- اثر داروها (مثل سیکلوفسفامید) میتواند موجب آتیپی هسته‌ای کاذب شود.
- در بیماران پیگیری‌شده با BCG یا شیمی‌درمانی داخل مثانه، سلول‌های التهابی شدید ممکن است مشاهده شوند.
- در تفسیر نمونه‌های کودکان، وجود سلول‌های بزرگ‌تر طبیعی است و نباید منفی کاذب گزارش شود.
🔹 جمع‌بندی روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار
در این جمع‌بندی، کل مراحل روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار و نقش آن در تشخیص سرطان مثانه و بیماری‌های دستگاه ادراری مرور میشود.
سیتولوژی ادرار یک ابزار تشخیصی مهم، غیرتهاجمی و مقرون‌به‌صرفه در ارزیابی بیماری‌های دستگاه ادراری است.
دقت در مراحل جمعآوری، فیکساسیون، رنگآمیزی و تفسیر میتواند از بروز خطاهای تشخیصی جلوگیری کند.
اجرای سیستم Paris 2022 و رعایت اصول کنترل کیفیت، تضمین‌کننده‌ی نتایج قابل اعتماد و استاندارد خواهد بود.
❓ سوالات رایج درباره روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار
۱. روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار چیست و چه مراحلی دارد؟
روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار شامل جمعآوری نمونه ادرار (معمولاً ادرار میانی)، سانتریفوژ و تغلیظ رسوب سلولی، تهیه لام روی شیشه، فیکساسیون سلولها با الکل، رنگآمیزی (بهخصوص رنگ پاپانیکولا) و در نهایت بررسی میکروسکوپی و گزارشدهی بر اساس سیستم Paris است.
۲. آزمایش سیتولوژی ادرار برای چه بیماریهایی درخواست میشود؟
این آزمایش بیشتر برای تشخیص و پیگیری سرطان مثانه و سایر تومورهای اوروتلیال استفاده میشود. همچنین در بررسی هماچوری، پیگیری بیماران پس از TURBT یا سیستکتومی، و در برخی عفونتهای ویروسی (مانند BK virus) نیز کاربرد دارد. :contentReference[oaicite:0]{index=0}
۳. بهترین زمان جمعآوری نمونه برای آزمایش سیتولوژی ادرار چه زمانی است؟
بهترین زمان، ادرار دوم یا سوم در طول روز است. نمونه اول صبح معمولاً برای روش انجام آزمایش سیتولوژی ادرار مناسب نیست، چون سلولها در طول شب در مثانه باقی مانده و ممکن است دچار لیز و تخریب شوند.
۴. آیا نمونه اول صبح برای سیتولوژی ادرار مناسب است؟
خیر، توصیه میشود از نمونه اول صبح استفاده نشود؛ زیرا ماند طولانیمدت ادرار در مثانه باعث تخریب سلولها شده و احتمال منفی کاذب را افزایش می‌دهد. بهتر است از نمونه ادرار دوم یا سوم در همان روز استفاده شود.
۵. دقت و حساسیت آزمایش سیتولوژی ادرار در تشخیص سرطان مثانه چقدر است؟
سیتولوژی ادرار از نظر اختصاصیت برای تومورهای با درجه بالا بسیار خوب است، اما حساسیت کلی آن متوسط است. مطالعات نشان داده‌اند که حساسیت این روش برای تومورهای درجه بالا (HGUC) میتواند حدود 80٪ یا بیشتر باشد، در حالیکه برای ضایعات درجه پایین بسیار کمتر است. :contentReference[oaicite:1]{index=1}
۶. پاسخ آزمایش سیتولوژی ادرار چگونه گزارش میشود؟
پاسخ بر اساس سیستم Paris در قالب طبقات مختلف مثل «منفی برای بدخیمی»، «آتیپیک»، «مشکوک به بدخیمی»، «کارسینوم با درجه بالا» و… گزارش میشود. این سیستم یک استاندارد جهانی برای گزارشدهی است و به ارتباط بهتر آزمایشگاه و پزشک کمک می‌کند. :contentReference[oaicite:2]{index=2}
۷. اگر جواب سیتولوژی ادرار منفی باشد ولی علائم ادامه داشته باشد چه باید کرد؟
در صورت منفی بودن نتیجه اما ادامه علائمی مثل هماچوری، درد یا سابقه سرطان مثانه، باید بررسی‌های تکمیلی انجام شود؛ مانند سیستوسکوپی، تکرار سیتولوژی ادرار در چند نوبت، یا استفاده از بیومارکرهای ادراری. آزمایش سیتولوژی ادرار بهتنهایی برای رد کامل سرطان کافی نیست. :contentReference[oaicite:3]{index=3}
۸. تفاوت سیتولوژی ادرار با تستهای مارکر ادراری و سیستوسکوپی چیست؟
سیتولوژی ادرار یک روش ساده، غیرتهاجمی و ارزان است که بر اساس بررسی سلولها زیر میکروسکوپ انجام میشود. سیستوسکوپی روش تهاجمی‌تری است که به پزشک اجازه می‌دهد داخل مثانه را مستقیماً مشاهده کند. تستهای مارکر ادراری (مثل NMP22، UroVysion) بر اساس تشخیص مولکولی یا ایمونولوژیک عمل میکنند و معمولاً در کنار سیتولوژی و سیستوسکوپی به‌کار می‌روند. :contentReference[oaicite:4]{index=4}
۹. آیا عفونت ادراری روی نتیجه سیتولوژی ادرار اثر میگذارد؟
بله، عفونت و التهاب شدید می‌توانند آتیپی واکنشی ایجاد کنند و تفسیر را دشوار سازند. در این شرایط ممکن است سلولها ظاهری غیرطبیعی پیدا کنند، اما این تغییرات لزوماً بدخیم نیستند. بنابراین، تفسیر نتیجه آزمایش باید همراه با ارزیابی بالینی و در صورت لزوم، تکرار نمونه انجام شود.
۱۰. هر چند وقت یکبار باید آزمایش سیتولوژی ادرار در پیگیری سرطان مثانه تکرار شود؟
فاصله زمانی انجام آزمایش به ریسک بیمار و نظر اورولوژیست بستگی دارد. در بیماران با ریسک بالا یا سابقه سرطان مثانه، ممکن است سیتولوژی ادرار هر ۳ تا ۶ ماه همراه با سیستوسکوپی تکرار شود؛ در حالیکه در بیماران با ریسک پایین‌تر، فواصل طولانی‌تری در نظر گرفته میشود. راهنماهای بالینی جدید معمولاً رویکرد risk-based را توصیه میکنند. :contentReference[oaicite:5]{index=5}
📚 منابع معتبر برای مطالعه بیشتر
Cleveland Clinic – Urine Cytology: What Is It, Purpose, Procedure & Results
American Cancer Society – Tests for Bladder Cancer
The Paris System for Reporting Urinary Cytology – Barkan et al., 2016
The Paris System for Reporting Urinary Cytology, 2nd Edition – Springer
Contemporary Role of Urine Cytology in Bladder Cancer – 2024 Review