کنترل کیفی تست OB (iFOB/FIT): راهنمای جامع و استاندارد برای آزمایشگاه‌ها
چکیده
تست ایمونوشیمیایی مدفوع (Fecal Immunochemical Test یا FIT) که در قالب رپید تست‌ها و با نام iFOB نیز شناخته می‌شود، به سبب ویژگی (Specificity) بالا برای هموگلوبین انسانی و عدم وابستگی به رژیم غذایی و بسیاری از داروها، ابزار کلیدی غربالگری سرطان کولورکتال است. از آنجا که این تست در ایران عمدتاً به‌صورت کیفی گزارش می‌شود، دقت آن به‌طور مستقیم به استقرار یک برنامه جامع کنترل کیفی (QC) وابسته است. این راهنما با تکیه بر استانداردهای بین‌المللی مانند ISO 15189، الزامات پیش از آنالیز، حین آنالیز و پس از آنالیز را با مثال‌های عملی، معیارهای رد نمونه، توصیه‌های آموزشی برای بیمار و پیشنهادهای فناورانه (Readerهای خودکار و POCT) تشریح می‌کند تا آزمایشگاه‌ها بتوانند نتایج دقیق، قابل‌اعتماد و قابل‌ممیزی ارائه دهند.
۱. کنترل کیفی تست OB در فاز پیش از آنالیز (Pre-Analytical Phase): کاهش خطا در منبع
بیشترین خطاهای آزمایشگاهی مرتبط با تست‌های کیفی مانند iFOB در همین فاز رخ می‌دهد. تمرکز بر آموزش بیمار، یکپارچگی نمونه، حفظ پایداری و اجرای معیارهای رد، احتمال نتایج منفی/مثبت کاذب را به‌طور معناداری کاهش می‌دهد.
- آموزش بیمار و یکپارچگی نمونه:
- روش جمع‌آوری: استفاده از stick مخصوص کیت برای نمونه‌برداری از چند ناحیه متفاوت مدفوع؛ این کار شانس شناسایی خونریزی‌های متناوب را بالا می‌برد.
- ظرف و انتقال: بستن محکم درب ظرف برای جلوگیری از نشت و آلودگی؛ برچسب‌گذاری کامل با اطلاعات بیمار (نام، کد/شناسه، تاریخ نمونه‌گیری).
- پایداری نمونه: هموگلوبین ناپایدار است؛ توصیه به تحویل سریع نمونه به آزمایشگاه یا نگهداری موقت در دمای ۲–۸°C طبق راهنمای سازنده. عدم رعایت این مورد، ریسک منفی کاذب را افزایش می‌دهد.
- مثال عملی: تحویل نمونه در ظرف غیراستاندارد موجب آلودگی با آب توالت شد؛ نمونه رد و به بیمار آموزش مجدد داده شد؛ نتیجه تکرار با پروتکل صحیح، معتبر گزارش شد.
- معیارهای رد نمونه (Sample Rejection Criteria):
- ظرف اشتباه، درب آسیب‌دیده یا نشتی.
- آلودگی با ادرار، آب توالت یا مواد خارجی.
- فقدان شناسه صحیح بیمار یا برچسب ناقص/خوانا نبودن.
- عبور از بازه پایداری اعلام‌شده توسط سازنده کیت.
- چالش رایج: تأخیر > ۴۸ ساعت تا رسیدن به آزمایشگاه که سبب تخریب هموگلوبین و منفی کاذب می‌شود. هشداردهی واضح در برگه آموزش بیمار توصیه می‌گردد.
۲. فاز آنالیز (Analytical Phase): اطمینان از عملکرد صحیح روش
در این فاز، تمرکز بر خود کیت iFOB/FIT، معرف‌ها و کارایی کاست است. اجرای کنترل داخلی، شرکت در ارزیابی خارجی و انجام اعتبارسنجی، ستون‌های کیفیت‌اند.
- کنترل کیفی داخلی (Internal Quality Control – IQC):
- هر Run باید شامل کنترل‌های مثبت و منفی مطابق دستورالعمل سازنده باشد.
- کنترل مثبت: تأیید توانایی تست در شناسایی هموگلوبین انسانی و سلامت نوار کونژوگه/غشای نیتروسلولز. عدم موفقیت کنترل مثبت = نامعتبر بودن نتایج بیمار در همان Batch.
- کنترل منفی: اطمینان از نبود اتصال غیراختصاصی و Cross-reactivity برای پیشگیری از مثبت کاذب.
- رصد روند: ثبت نتایج کنترل‌ها و در صورت امکان رسم نمودارهای کنترلی (لِوی-جنینگز) برای پایش روند و کشف شیفت/درِفت؛ به‌ویژه برای پایش شرایط نگهداری کیت‌ها.
- مثال عملی: ناموفق بودن کنترل مثبت در یک Run با ریشه‌یابی به نگهداری در دمای > ۳۰°C نسبت داده شد؛ پس از اصلاح زنجیره سرد، نتایج پایدار شد.
- Verification بین Lotها: ورود هر Lot جدید باید در برابر Lot قبلی Verification شود تا سازگاری عملکردی تأیید گردد.
رپید تست Q TEST FOB
- ارزیابی کیفیت خارجی (External Quality Assessment – EQA) / آزمون مهارت (Proficiency Testing – PT):
- هدف: مشارکت در برنامه رسمی EQA/PT منطبق با ISO 15189. نمونه‌های Blind توسط مرجع ثالث ارسال و نتایج با اجماع گروهی مقایسه می‌شود.
- اقدام اصلاحی (CAPA): هر عملکرد نامطلوب باید به Root Cause Analysis و برنامه اقدام اصلاحی و پیشگیرانه منجر شود.
- چالش رایج: تفسیر نادرست خطوط کم‌رنگ؛ راهکار: آموزش مجدد و استفاده از ابزارهای بصری/Reader خودکار.
- Validation متد:
- پیش از راه‌اندازی کیت جدید iFOB، اعتبارسنجی کیفی شامل ارزیابی ویژگی (Specificity) و تکرارپذیری (Reproducibility) انجام و مستندسازی شود.
- پیشنهاد فناوری نوین: بهره‌گیری از خوانشگرهای خودکار و سیستم‌های POCT برای کاهش خطای انسانی و ثبت دیجیتال نتایج، همسو با الزامات ISO 15189.
۳. فاز پس از آنالیز (Post-Analytical Phase): گزارش‌دهی دقیق و مستندسازی
هدف این فاز انتقال دقیق نتیجه به پرونده بیمار و حفظ سوابق برای Traceability و ممیزی است. زمان خوانش، شیوه تفسیر و قالب گزارش نقش کلیدی دارند.
- تفسیر نتیجه و مستندسازی:
- خوانش در بازه زمانی تعریف‌شده توسط سازنده انجام شود؛ خوانش زودهنگام → منفی کاذب، خوانش دیرهنگام → مثبت کاذب (اتصال غیراختصاصی).
- تفسیر استاندارد: مثبت = خط تست + خط کنترل؛ منفی = فقط خط کنترل؛ نامعتبر = نبود خط کنترل.
- اقدام در نتایج نامعتبر: تکرار تست روی همان نمونه (درصورت کفایت)، در غیر این‌صورت درخواست نمونه جدید.
- مثال عملی: گزارش اشتباه یک نتیجه نامعتبر به‌عنوان منفی؛ راهکار: آموزش مجدد، استفاده از چک‌لیست بصری و بازنگری SOP.
- گزارش‌دهی نتیجه (Result Reporting):
- گزارش شفاف و استاندارد شامل: اطلاعات کامل بیمار، نام تست (iFOB/FIT)، نتیجه (مثبت/منفی/نامعتبر) و توضیحات تکمیلی (نیاز به تکرار یا ارجاع).
- پیشنهاد بصری: به‌کارگیری جدول استاندارد باعث افزایش وضوح و کاهش خطا در ثبت می‌شود.
اطلاعات بیمار نام تست نتیجه توضیحات نام و کد بیمار iFOB/FIT مثبت / منفی / نامعتبر نیاز به تکرار تست یا ارجاع به پزشک - مستندسازی (Record-Keeping):
- حفظ پرونده‌های بیمار و نتایج مربوط به تست OB/iFOB.
- ثبت کامل داده‌های کنترل داخلی (نتایج کنترل مثبت/منفی) و نمودارهای روند.
- آرشیو گزارش‌های EQA/PT و اقدامات CAPA.
- سوابق Lot، تاریخ انقضا و شرایط نگهداری تمام کیت‌ها برای پاسخ‌گویی در ممیزی‌های ISO 15189.
نتیجه‌گیری
تست سریع iFOB/FIT یک روش غربالگری کیفی ارزشمند برای کشف خون مخفی در مدفوع است؛ اما اعتبار نتیجه به کیفیت فرآیند وابسته است. با پیاده‌سازی چارچوب چندمرحله‌ای کنترل کیفی همسو با ISO 15189، استانداردسازی آموزش بیمار، اجرای IQC و EQA/PT، و استفاده از Readerهای خودکار، آزمایشگاه می‌تواند به نتایج دقیق، تکرارپذیر و قابل‌اتکا دست یابد و همزمان اعتبار حرفه‌ای خود را حفظ کند.
سوالات رایج درباره کنترل کیفی تست OB
- آزمایش کنترل کیفی تست OB چیست؟ مجموعه اقداماتی برای تضمین دقت و قابلیت اعتماد نتایج تست خون مخفی در مدفوع (iFOB/FIT) در سه فاز پیش، حین و پس از آزمایش.
- چرا کنترل کیفی برای iFOB مهم است؟ برای کاهش نتایج کاذب، افزایش صحت تشخیص و بهبود غربالگری سرطان کولورکتال.
- چگونه نمونه جمع‌آوری شود؟ با stick مخصوص از چندین ناحیه مدفوع، در ظرف استاندارد، با برچسب کامل و انتقال سریع یا نگهداری در ۲–۸°C.
- آیا iFOB به رژیم غذایی وابسته است؟ خیر؛ به دلیل ویژگی بالا برای هموگلوبین انسانی، اثر رژیم غذایی حداقلی است.
- نتیجه مثبت یعنی چه؟ وجود خون مخفی که می‌تواند ناشی از پولیپ، خونریزی گوارشی یا سرطان روده باشد و نیازمند پیگیری بالینی است.
- تفاوت iFOB با تست‌های سنتی OB چیست؟ Specificity بالاتر نسبت به هموگلوبین انسانی و حساسیت کمتر به تداخلات غذایی/دارویی.
- چگونه از دقت تست مطمئن شویم؟ با اجرای IQC در هر Run، شرکت در EQA/PT و انجام Validation پیش از راه‌اندازی کیت.
- کنترل‌های مثبت و منفی چه نقشی دارند؟ کنترل مثبت سلامت سیستم و کنترل منفی عدم اتصال غیراختصاصی را نشان می‌دهد.
- معیارهای رد نمونه چیست؟ ظرف نامناسب/نشتی، آلودگی، شناسه ناقص، و عبور از بازه پایداری.
- نحوه تفسیر نتیجه: مثبت = خط تست + کنترل؛ منفی = فقط خط کنترل؛ نامعتبر = نبود خط کنترل و نیاز به تکرار.
جهت مطالعه بیشتر به لینک زیر مراجعه کنید :