مقدمه
آزمایش زمان ترومبوپلاستین نسبی فعال‌شده (aPTT) یکی از آزمایش‌های کلیدی در آزمایشگاه‌های پزشکی است که اطلاعات مهمی درباره مسیرهای داخلی و مشترک انعقاد خون فراهم می کند. این آزمایش به‌طور گسترده برای بررسی احتمال خونریزی پیش از عمل جراحی، تشخیص کمبود فاکتورهای انعقادی و پایش درمان‌های ضد انعقادی مانند هپارین استفاده می‌شود. در این مقاله جامع، به اصول، روش انجام و تفسیر نتایج آزمایش aPTT می‌پردازیم تا راهنمایی کاربردی برای متخصصان آزمایشگاه فراهم کنیم.
اصول آزمایش PTT
آزمایش aPTT (آزمایش PTT) که با استفاده از کیت PTT انجام می شود، مدت زمان لازم برای تشکیل لخته در پلاسمای سیتراته ی بیمار، پس از افزودن فعال‌کننده، فسفولیپیدها و کلسیم را اندازه‌گیری می‌کند. اجزای اصلی این آزمایش عبارتند از:
- پلاسمای سیتراته بیمار: نمونه‌ای که برای آزمایش آماده می‌شود.
- فعال‌کننده (مانند کائولن، الاژیک اسید و سیلیکا) : با فعال کردن فاکتور XII، مسیر داخلی انعقاد را آغاز می‌کند.
- فسفولیپیدها: نقش جایگزین غشای پلاکتی را ایفا کرده و به فعال‌سازی آبشار انعقاد کمک می‌کنند.
- کلرید کلسیم: اثر ضد انعقادی سیترات را خنثی می‌کند تا لخته تشکیل شود.
این آزمایش در واقع فاکتورهای انعقادی در مسیر داخلی (XII، XI، IX، VIII) و مسیر مشترک (X، V، II، I) را بررسی می‌کند. تفاوت در نوع فعال‌کننده و ترکیب فسفولیپیدها در کیت‌های مختلف می‌تواند بر حساسیت آزمایش تأثیر بگذارد؛ بنابراین، استفاده از روش‌های استاندارد برای دستیابی به نتایج قابل اعتماد ضروری است.
حساسیت و تفاوت معرف‌ها
معرف‌های مورد استفاده در آزمایش PTT، از جمله فعال‌کننده‌ها و فسفولیپیدها، از نظر حساسیت به کمبود فاکتورهای انعقادی متفاوت هستند. برای مثال، کیت‌هایی با فعال‌کننده‌های قوی (مانند سیلیکا) می‌توانند تغییرات جزئی در فاکتورهایی مانند VIII یا IX را شناسایی کنند و زمانPTT را طولانی‌تر نشان دهند، در حالی که معرف‌های با حساسیت کمتر، زمان کوتاه‌تری را برای همان کمبود ثبت می‌کنند. این تفاوت‌ها لزوم شناخت دقیق ویژگی‌های معرف‌ها و یکنواختی در روش‌های آزمایشگاهی را نشان می‌دهد.
استانداردسازی و اهمیت بالینی
برخلاف آزمایش PT که از شاخص INR برای استانداردسازی استفاده می‌کند، نتایج PTT معمولاً به‌صورت ثانیه گزارش می‌شود و بر اساس محدوده مرجع خاص هر آزمایشگاه تفسیر می‌گردد. با این حال، برای بیمارانی که تحت درمان با هپارین با وزن مولکولی بالا (unfractionated heparin) هستند، محدوده درمانی اغلب با نسبت درمانی هپارین (مثلاً یک و نیم تا دو و نیم برابر میانگین PTT نرمال) تعیین می‌شود. این انعطاف‌پذیری به پایش دقیق‌تر درمان کمک می‌کند، هرچند فاقد استاندارد جهانی مانند INR است.
جمع‌آوری نمونه برای آزمایش PTT
دقت نتایج PTTبه کیفیت جمع‌آوری نمونه بستگی دارد. دستورالعمل‌های زیر باید رعایت شوند:
- جمع‌آوری خون: از لوله‌های حاوی ضد انعقاد سیترات سدیم 3.2% با نسبت خون به ضد انعقاد 9 به 1 استفاده شود.
- جلوگیری از آلودگی: از نمونه‌های حاوی EDTA، هپارین یا اگزالات استفاده نشود، زیرا این مواد در فرآیند انعقاد اخلال ایجاد می‌کنند.
- آماده‌سازی پلاسما: پلاسمای عاری از پلاکت (PPP) با سانتریفیوژ کردن نمونه به مدت 15 دقیقه در سرعت 2000 g تهیه شود تا تعداد پلاکت‌ها به زیر 10,000 در میکرولیتر برسد.
- نگهداری: پلاسما تا 4 ساعت در دمای اتاق و تا 2 هفته در دمای 20- درجه سانتی‌گراد قابل نگهداری است.
- کیفیت نمونه: از نمونه‌های کدر، زرد (ایکتریک) یا همولیز شده استفاده نشود و لوله‌ها حداقل تا 90 درصد ظرفیت پر شوند. بلافاصله پس از خون‌گیری، لوله را به‌آرامی سر و ته کنید تا خون با ضد انعقاد مخلوط شود.
محدوده مرجع PTT
محدوده نرمال PTT (رنج نرمال PTT یا مقدار نرمال PTT) معمولاً بین 25 تا 35 ثانیه است، اما ممکن است بسته به معرف‌ها و تجهیزات آزمایشگاه کمی متفاوت باشد. تعیین محدوده مرجع برای هر آزمایشگاه با آزمایش افراد سالم توصیه می‌شود.
روش‌های انجام آزمایش PTT
روش‌های انجام PTT بر اساس امکانات آزمایشگاه متفاوت است:
- روش دستی:
- کیت PTT(شامل فعال‌کننده و فسفولیپید) را 10 دقیقه در دمای 37 درجه سانتی‌گراد گرم کنید و خوب مخلوط کنید.
- 100 میکرولیتر پلاسما را در لوله آزمایش ریخته و به مدت 1 دقیقه در دمای 37 درجه سانتی‌گراد نگه دارید.
- 100 میکرولیتر معرف گرم‌شده را اضافه کنید، 3 تا 5 دقیقه (طبق دستورالعمل سازنده) صبر کنید، سپس 100 میکرولیتر کلرید کلسیم اضافه کرده و همزمان کورنومتر را روشن کنید.
- زمان لازم جهت تشکیل لخته را به عنوان نتیجه ی PTT ثبت کنید.
- روش نیمه‌اتوماتیک: از تشخیص مکانیکی لخته استفاده می‌کند و نیاز به افزودن دستی معرف و تأیید نقطه پایان دارد.
- روش اتوماتیک: با استفاده از دستگاه‌های کاملاً خودکار (مانند Stago، Sysmex یا ACL TOP) و تشخیص نوری یا الکترومکانیکی انجام می‌شود. این روش چندین نمونه را با دقت و سرعت بالا به صورت همزمان بررسی می‌کند. در روش نوری، لیپمی ممکن است اختلال ایجاد کند، اما تشخیص مکانیکی برای نمونه‌های زرد یا همولیز شده مناسب‌تر است.
علل طولانی شدن PTT
طولانی شدن PTT می‌تواند ناشی از موارد زیر باشد:
- کمبود فاکتورها: نقص ارثی یا اکتسابی در فاکتورهای XII، XI، IX، VIII، X، V، II یا I.
- درمان ضد انعقادی: هپارین یا مهارکننده‌های مستقیم ترومبین (مانند آرگاتروبان) که فاکتورهای انعقادی را مهار می‌کنند.
- بیماری کبدی: آسیب به کبد که تولید فاکتورهای انعقادی را مختل می‌کند.
- مهارکننده‌ها: وجود آنتی‌بادی‌هایی مانند ضد فاکتور VIII یا لوپوس آنتی‌کواگولانت که زمان APTT را افزایش می‌دهند.
کنترل کیفیت در آزمایش PTT
برای اطمینان از صحت نتایج PTT ، کنترل کیفیت دقیق ضروری است:
- کنترل کیفیت داخلی (IQC): روزانه پلاسمای کنترل نرمال و غیرنرمال را آزمایش کنید، نتایج را روی نمودار لوی-جنینگ ثبت کرده و قوانین وستگارد را اعمال کنید.
- کنترل کیفیت خارجی (EQA): در برنامه‌هایی مانند EQAP شرکت کنید تا دقت نتایج و کالیبراسیون دستگاه‌ها تأیید شود.
نتیجه‌گیری
آزمایش PTT ابزاری حیاتی در تشخیص مشکلات انعقادی است که دقت آزمایشگاهی را با تصمیم‌گیری‌های بالینی پیوند می‌دهد. با درک اصول این آزمایش، از جمله حساسیت معرف‌ها و اهمیت مدیریت نمونه، کارشناسان آزمایشگاه می‌توانند به بهبود تشخیص و درمان بیماران، به‌ویژه در زمینه پایش ضد انعقاد و اختلالات خونریزی، کمک کنند.