فهرست مطالب
مقدمه و اهمیت اعتبارسنجی آزمایش های انعقادی
آزمایش‌های انعقادی (هموستازی) از قبیل زمان پروترومبین (PT)، زمان نسبی ترومبوپلاستین فعال شده (aPTT) و آزمایش‌های تخصصی مانند اندازه‌گیری فعالیت فاکتور VIII از پیچیدگی بالایی برخوردارند. تأثیر متغیرهای پیش‌تحلیلی (مانند روش جمع‌آوری نمونه)، دقت تحلیلی و ارتباط بالینی ایجاب می‌کند که فرآیند اعتبارسنجی آزمایش های انعقادی با دقت بالا انجام شود.
اعتبارسنجی آزمایش های انعقادی فقط تیک زدن یک سری از فرم ها نیست، بلکه فرآیندی است که تأیید می‌کند یک آزمایش دقیقاً همان چیزی را اندازه‌گیری می‌کند که باید اندازه‌گیری کند (صحت) و این کار را به طور پایدار و قابل تکرار (دقت) انجام می‌دهد.
مؤسساتی مانند انستیتو استانداردهای بالینی و آزمایشگاهی (CLSI) چارچوب‌هایی را برای این فرآیند ارائه می‌دهند. در فرآیند اعتبارسنجی، صحت به معنای تطابق نتیجه با مقدار واقعی یک آنالیت است، در حالی که دقت (تکرارپذیری) به معنای ارائه نتایج پایدار در اندازه‌گیری‌های مکرر است.
برای مثال، آزمایش PT باید بدون تأثیرپذیری از تغییرات دستگاه یا معرف‌ها، به‌طور پایدار اختلالات مسیر خارجی انعقاد را شناسایی کند. کیت های مورد استفاده در آزمایشگاه انعقاد (کیت های انعقادی) شامل کیت PT (کیت پی تی)، کیت PTT (کیت پی تی تی)، کیت فیبرینوژن، کیت DRVVT، کیت آنتی ترومبین، کیت پروتئین سی، کیت کنترل انعقادی (پلاسما کنترل انعقادی نرمال و پلاسما کنترل انعقادی پاتولوژیک) هر چند توسط شرکت های تولید کننده صحه گذاری شده اند، باید اعتبارسنجی آنها توسط آزمایشگاه نیز انجام شود.
فرآیند اعتبارسنجی آزمایش‌های انعقادی
اعتبارسنجی تست های آزمایشگاهی فرآیندی چند مرحله‌ای است که به شرح زیر می‌باشد:
تعیین محدوده‌های قابل اندازه‌گیری
هر آزمایش دارای محدوده خاصی است، از جمله محدوده اندازه‌گیری تحلیلی (AMR)، حد تشخیصی (LOD) و حد اندازه گیری (LOQ). به عنوان مثال، یک کیت فیبرینوژن باید بتواند سطوح پایین فیبرینوژن را در بیماران مبتلا به هایپوفیبرینوژنمی تشخیص دهد، در عین حال در غلظت‌های بالاتر نیز قابل اعتماد باشد.
دقت و عدم دقت
آزمایشگاه‌ها با استفاده از نمونه‌های کنترلی، دقت interaassay و دقت intraassay را ارزیابی می‌کنند. برای کیت های انعقادی، ضریب تغییرات (CV) کمتر از 5٪ به عنوان حد مطلوب در نظر گرفته می‌شود.
تأیید صحت
مقایسه نتایج با یک کیت مرجع یا استاندارد طلایی نشان‌دهنده صحت آزمایش است. این کار ممکن است شامل بررسی نمونه‌های شناخته‌شده در کنار یک سیستم معتبر باشد.
پایداری و خطی بودن
آزمایش‌ها باید در شرایط واقعی آزمایشگاهی (مانند تغییرات دمایی) قابل اجرا باشند و نتایجی متناسب با محدوده‌های مختلف غلظت آنالیت ارائه دهند.
در آزمایشگاه‌های هموستاز، این مراحل غیرقابل‌چشم‌پوشی هستند. آزمایش‌هایی که به درستی اعتبارسنجی نشده اند می‌توانند منجر به تجویز اشتباه داروهای ضدانعقادی یا تأخیر در تشخیص اختلالات انعقادی شوند که ممکن است پیامدهای جدی برای بیماران داشته باشد.
نظارت مستمر بر کیفیت آزمایش‌ها
پس از اعتبارسنجی، عملکرد آزمایش باید به‌طور مداوم پایش و کنترل کیفیت شود. این فرآیند شامل کنترل کیفیت داخلی (IQC) و ارزیابی کیفیت خارجی (EQA) است:
کنترل کیفیت داخلی (IQC)
در IQC از پلاسمای کنترل (طبیعی و غیرطبیعی) برای بررسی دقت روزانه استفاده می‌شود. اگر نتایج خارج از محدوده قابل‌قبول (مثلاً ±2 انحراف معیار) باشد، ممکن است نشان‌دهنده مشکلی در کالیبراسیون دستگاه یا معرف‌ها باشد.
ارزیابی کیفیت خارجی (EQA)
در EQA، عملکرد آزمایشگاه در مقایسه با سایر آزمایشگاه‌ها در ارزیابی یک نمونه کنترلی بررسی می‌شود. برنامه‌هایی مانند EQAP (برنامه ارزیابی کیفیت خارجی) نمونه‌های کدگذاری‌شده‌ای ارسال می‌کنند تا تغییرات بین‌آزمایشگاهی شناسایی شوند.
کیت PTT هموستیکا
محدوده‌های مرجع و تفسیر نتایج
هیچ نتیجه‌ای به تنهایی معنا ندارد؛ بلکه باید در مقایسه با یک محدوده مرجع تفسیر شود. تعیین این محدوده‌ها در آزمایش‌های هموستاز چالش‌برانگیز است، زیرا متغیرهای بیولوژیکی (سن، جنس، نژاد) و متدولوژیکی (مثلاً کوآگولومتر در برابر روش‌های دستی) در تعیین محدوده مرجع تأثیرگذارند.
دستورالعمل‌های CLSI مانند CLSI EP28-A3 پیشنهاد می‌کنند که حداقل 120 فرد سالم در هر گروه جمعیتی مورد بررسی قرار گیرند تا این محدوده‌ها از نظر آماری مشخص شوند. به عنوان مثال، محدوده مرجع PT ممکن است برای بزرگسالان بین 11 تا 14 ثانیه باشد، اما در نوزادان به دلیل تفاوت در هموستاز متفاوت است.
جهت دسترسی به راهنمای تعیین رنج نرمال آزمایش های انعقادی به لینک زیر مراجعه کنید:
تعیین رنج نرمال آزمایش های انعقادی: یک راهنمای جامع و عملی برای کارشناسان و متخصصان آزمایشگاه
استانداردها و دستورالعمل‌های بین‌المللی
استانداردسازی جهانی این فرآیندها برای یکپارچگی و دقت نتایج ضروری است. سازمان‌های مهم در این زمینه عبارتند از:
CLSI (انستیتو استانداردهای بالینی و آزمایشگاهی)
ارائه پروتکل‌های استاندارد برای آزمایش‌های انعقادی مانند استاندارد CLSI H47-A2
ISO 15189
تأکید بر شایستگی و مدیریت کیفیت در آزمایشگاه‌های پزشکی.
WHO (سازمان جهانی بهداشت)
ارائه استانداردهای بین‌المللی برای معرف‌های انعقادی مانند ترومبوپلاستین.
کیت PT هموستیکا
نتیجه‌گیری و توصیه‌های عملی برای آزمایشگاه‌های هموستاز
برای تکنسین‌ها و مدیران آزمایشگاه موارد زیر کلیدی هستند:
✅ اعتبارسنجی آزمایش های انعقادی: قبل از استفاده از کیت جدید، دقت آن را با نمونه‌های کنترلی بررسی کنید.
✅ پایش مستمر: از نمودارهای لوی-جنینگز (Levey-Jennings) برای شناسایی روندهای کنترل کیفی استفاده کنید.
✅ سفارشی‌سازی محدوده‌های مرجع: اگر آزمایشگاه شما جمعیت خاصی را بررسی می‌کند (مثلاً بیماران اطفال یا سالمندان)، محدوده‌های مرجع را متناسب با شرایط آنها تعیین کنید.
✅ همگام با استانداردهای بین‌المللی: با استفاده از دستورالعمل‌های CLSI و ISO، آزمایشگاه خود را با بهترین روش‌های موجود تطبیق دهید.
چشم‌انداز آینده
کیفیت در آزمایش‌های هموستاز فقط به اعداد و داده‌ها محدود نمی‌شود بلکه مسئله‌ای است که مستقیماً با اعتماد و صحت بالینی مرتبط است. یک آزمایش معتبر که تحت نظارت دقیق عملکرد و محدوده‌های مرجع مشخص انجام شود، به تصمیم‌گیری‌های دقیق پزشکان کمک می‌کند، چه در تنظیم دوز وارفارین و چه در تشخیص بیماری های انعقادی.
در Heamostica، اعتقاد ما بر این است که پایبندی به استانداردهای بین‌المللی نه‌تنها سطح آزمایشگاه شما را بالا می‌برد، بلکه کل حوزه هموستاز و ترومبوز را بهبود می‌بخشد.
جهت مطالعه بیشتر به لینک زیر مراجعه کنید:
سوالات متداول (FAQ)
اعتبارسنجی مناسب تضمین می‌کند که آزمایش‌ها دقیق، قابل اعتماد و قابل تکرار هستند. از آنجایی که نتایج این آزمایش‌ها بر تصمیم‌گیری‌های مهم پزشکی مانند تجویز داروهای ضدانعقاد تأثیر مستقیم دارند، خطا در نتایج می‌تواند عواقب جدی برای بیماران داشته باشد.
صحت به معنی نزدیکی نتیجه آزمایش به مقدار واقعی است، در حالی که دقت به معنی توانایی سیستم در تولید نتایج مشابه در اندازه‌گیری‌های مکرر از نمونه یکسان است. یک آزمایش خوب باید هم دقیق و هم صحیح باشد.
به طور کلی، CV کمتر از ۵٪ برای اکثر آزمایش‌های انعقادی قابل قبول است. البته این مقدار ممکن است بسته به نوع آزمایش و دستورالعمل‌های مورد استفاده کمی متفاوت باشد.
مقادیر طبیعی آزمایش‌های انعقادی می‌توانند تحت تأثیر عوامل مختلفی مانند سن، جنس، نژاد و حتی روش آزمایش قرار گیرند. بنابراین، استفاده از محدوده مرجع مناسب برای جمعیت مورد آزمایش ضروری است تا از تفسیر نادرست نتایج جلوگیری شود.
کنترل کیفیت داخلی شامل بررسی روزانه دقت آزمایش با استفاده از نمونه‌های کنترل است، در حالی که ارزیابی کیفیت خارجی مقایسه نتایج آزمایشگاه با سایر آزمایشگاه‌ها از طریق برنامه‌های ارزیابی خارجی است.
اعتبارسنجی باید هنگام تغییرات مهم مانند تعویض دستگاه، تغییر کیت یا معرف، تغییر روش آزمایش، یا زمانی که نتایج کنترل کیفیت نشان‌دهنده مشکل باشند، تکرار شود.
CLSI (موسسه استانداردهای بالینی و آزمایشگاهی) یک سازمان غیرانتفاعی است که دستورالعمل‌ها و استانداردهای مبتنی بر شواهد برای آزمایشگاه‌های بالینی توسعه می‌دهد. این استانداردها به آزمایشگاه‌ها کمک می‌کنند تا کیفیت نتایج خود را بهبود بخشند.
خطی بودن با آزمایش نمونه‌ها در غلظت‌های مختلف و تأیید اینکه نتایج به دست آمده با غلظت‌های مورد انتظار متناسب است، تأیید می‌شود. این معمولاً با رقت‌های متوالی نمونه‌ها و رسم منحنی کالیبراسیون انجام می‌شود.
عوامل متعددی از جمله نحوه جمع‌آوری نمونه، نسبت خون به ضد انعقاد، زمان و شرایط انتقال نمونه، شرایط سانتریفیوژ، و شرایط نگهداری نمونه می‌توانند بر نتایج تأثیر بگذارند.
بررسی نمونه از نظر لخته، همولیز، لیپمی و ایکتریک بودن ضروری است. همچنین باید از نسبت صحیح خون به ضد انعقاد (معمولاً ۹:۱) و مخلوط کردن مناسب نمونه پس از جمع‌آوری اطمینان حاصل کرد.