آزمایش هماتوکریت یکی از روش‌های ساده و سریع برای اندازه‌گیری درصد حجم گلبول‌های قرمز خون در یک نمونه خون کامل است. این آزمایش اغلب به عنوان بخشی از یک شمارش کامل خون (CBC) انجام می‌شود و اطلاعات مهمی در مورد وضعیت سلامتی فرد، به ویژه از نظر کم‌خونی یا پلی‌سیتمی، ارائه می‌دهد.
فهرست مطالب
۱. اصول و مبانی آزمایش
مبنای این آزمایش، جدا کردن اجزای خون بر اساس چگالی آنهاست. زمانی که یک نمونه خون در یک لوله مویین (کاپیلاری) قرار داده شده و با سرعت بسیار بالا در دستگاه سانتریفیوژ چرخانده می‌شود، گلبول‌های قرمز که چگالی بیشتری دارند، در پایین لوله ته‌نشین می‌شوند. پلاسمای خون که سبک‌تر است، در بالای لوله قرار می‌گیرد و یک لایه نازک و سفید از گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها به نام لایه بافی کوت (Buffy Coat) بین این دو لایه تشکیل می‌شود.
۲. وسایل و مواد مورد نیاز
- لوله مویین (کاپیلاری): این لوله‌ها، که از جنس شیشه یا پلاستیک هستند، دارای یک انتهای مهر و موم شده با رنگ قرمز (برای نمونه‌های حاوی ضد انعقاد هپارین) یا آبی (برای نمونه‌های فاقد هپارین) هستند.
- خون کامل: نمونه باید در لوله حاوی ضد انعقاد EDTA جمع‌آوری شود تا از لخته شدن آن جلوگیری شود.
- خمیر مهر و موم: برای بستن انتهای لوله مویین پس از پر شدن با خون.
- دستگاه سانتریفیوژ میکروهماتوکریت: دستگاهی است که برای چرخاندن سریع لوله‌ها و جداسازی اجزای خون طراحی شده است.
- خط‌کش یا کارت خوان میکروهماتوکریت: برای اندازه‌گیری دقیق درصد هماتوکریت.
۳. دستورالعمل فنی و مراحل انجام آزمایش
- آماده‌سازی نمونه: ابتدا نمونه خون کامل را به خوبی مخلوط کنید تا گلبول‌های قرمز به طور یکنواخت در پلاسما توزیع شوند.
- پر کردن لوله: یک لوله مویین را به صورت عمودی در نمونه خون قرار دهید. خون به دلیل خاصیت کشش سطحی به صورت خودکار وارد لوله می‌شود تا حدود دو سوم آن را پر کند.
- مهر و موم کردن: انتهای خالی لوله را با استفاده از خمیر مهر و موم ببندید. مطمئن شوید که مهر و موم به طور کامل انجام شده باشد تا در حین سانتریفیوژ، نمونه به بیرون نریزد.
- سانتریفیوژ: لوله را به درستی در شیار مربوطه در سانتریفیوژ قرار دهید. سپس دستگاه را روشن کرده و برای مدت زمان و سرعت مشخص (معمولاً ۵ دقیقه در سرعت حدود ۱۲۰۰۰ دور در دقیقه) تنظیم کنید.
- اندازه‌گیری: پس از توقف دستگاه، لوله را خارج کنید. با استفاده از یک خط‌کش یا کارت خوان مخصوص، طول ستون گلبول‌های قرمز را نسبت به طول کل ستون خون (از انتهای مهر و موم شده تا سطح پلاسما) اندازه‌گیری کنید. سپس درصد آن را محاسبه کنید.فرمول محاسبه:هماتوکریت (%) = (طول ستون گلبول‌های قرمز / طول کل ستون خون) × 100
آزمایش هماتوکریت
۴. کنترل کیفی آزمایش هماتوکریت
برای اطمینان از صحت و دقت نتایج آزمایش، رعایت اصول کنترل کیفی ضروری است:
- کالیبراسیون دستگاه: دستگاه سانتریفیوژ باید به صورت دوره‌ای توسط تکنسین‌های مجاز کالیبره شود.
- نمونه کنترل: استفاده از نمونه‌های کنترل با مقادیر هماتوکریت بالا، پایین و نرمال به صورت روزانه، برای اطمینان از عملکرد صحیح دستگاه.
- دمای نمونه: نمونه‌ها باید در دمای اتاق سانتریفیوژ شوند. نگهداری طولانی‌مدت در یخچال یا دمای بالا می‌تواند بر نتایج تأثیر بگذارد.
- تکنسین ماهر: فردی که آزمایش را انجام می‌دهد باید مهارت کافی در نمونه‌گیری، سانتریفیوژ و خواندن نتایج داشته باشد.
- کنترل چشمی: لایه‌های خون پس از سانتریفیوژ باید به وضوح قابل تشخیص باشند؛ در غیر این صورت ممکن است مشکلی در نمونه‌گیری یا فرآیند وجود داشته باشد.
جهت مطالعه ی مقاله ی جامع در مورد کنترل کیفی بخش هماتولوژی به لینک زیر مراجعه کنید:
کنترل کیفی هماتولوژی (Levey-Jennings + قوانین Westgard): راهنمای جامع برای کارشناسان آزمایشگاه
۵. سؤالات متداول (FAQ)
۱. مقدار طبیعی هماتوکریت چقدر است؟
مقادیر طبیعی بسته به سن و جنسیت متفاوت است:
- مردان بالغ: ۴۰% تا ۵۴%
- زنان بالغ: ۳۷% تا ۴۷%
۲. دلایل پایین بودن هماتوکریت در آزمایش خون چیست؟
هماتوکریت پایین (کمتر از مقادیر مرجع) معمولاً نشان‌دهنده کم‌خونی (آنمی) است. دلایل آن می‌تواند شامل کمبود آهن، ویتامین B12 و فولات، خونریزی داخلی یا خارجی، بیماری‌های مزمن کلیوی و سرطان‌های مغز استخوان باشد.
۳. بالا بودن هماتوکریت در آزمایش خون به چه معناست؟
هماتوکریت بالا (بیشتر از مقادیر مرجع) می‌تواند ناشی از پلی‌سیتمی (غلظت خون)، کم‌آبی بدن، بیماری‌های مزمن ریوی، بیماری‌های قلبی مادرزادی، یا مصرف برخی داروها مانند تستوسترون باشد.
۴. درمان هماتوکریت پایین چیست؟
درمان به علت اصلی بستگی دارد. اگر به دلیل کمبود مواد مغذی باشد، پزشک مکمل‌های آهن، ویتامین B12 یا فولات را تجویز می‌کند. در موارد شدیدتر ممکن است نیاز به تزریق خون یا درمان بیماری زمینه‌ای باشد.
۵. آیا هماتوکریت بالا خطرناک است؟
بله، هماتوکریت بسیار بالا می‌تواند باعث افزایش غلظت خون، لخته شدن خون و افزایش خطر سکته قلبی یا مغزی شود. پزشک برای مدیریت آن، درمان‌هایی مانند فلبوتومی (خون‌گیری درمانی) یا داروهای کاهش‌دهنده گلبول‌های قرمز را تجویز می‌کند.
۶. چه عواملی می‌توانند بر نتایج آزمایش هماتوکریت تأثیر بگذارند؟
کم‌آبی بدن (که باعث افزایش کاذب هماتوکریت می‌شود)، بارداری (که می‌تواند آن را کاهش دهد)، زندگی در ارتفاعات بالا (که آن را افزایش می‌دهد)، و برخی بیماری‌ها می‌توانند بر نتایج تأثیرگذار باشند.
۷. تفاوت هماتوکریت با هموگلوبین چیست؟
هموگلوبین پروتئینی در گلبول‌های قرمز است که اکسیژن را حمل می‌کند. هماتوکریت درصد حجمی گلبول‌های قرمز در کل خون است. این دو مقدار معمولاً با هم تغییر می‌کنند، اما هر کدام اطلاعات متفاوتی در اختیار پزشک قرار می‌دهند.
۸. آیا می‌توان هماتوکریت را به روش دستی اندازه‌گیری کرد؟
بله، روش دستی (میکروهماتوکریت) که در این مقاله شرح داده شد، یکی از روش‌های استاندارد برای اندازه‌گیری هماتوکریت است که با استفاده از سانتریفیوژ و یک کارت خوان مخصوص انجام می‌شود.
۹. آیا برای آزمایش هماتوکریت نیاز به ناشتایی است؟
خیر، برای این آزمایش نیازی به ناشتایی نیست.
۱۰. آیا می‌توان از لوله مویین بدون هپارین استفاده کرد؟
بله، در صورتی که نمونه خون از قبل با ضد انعقاد EDTA یا هپارین در لوله‌های جمع‌آوری خون مخلوط شده باشد، می‌توان از لوله‌های مویین بدون هپارین استفاده کرد.
جهت مطالعه ی بیشتر به لینک زیر مراجعه کنید: