راهنمای جامع کنترل کیفی میکروبی آب مقطر

کنترل کیفی میکروبی آب مقطر

کیفیت آب آزمایشگاهی CLSI | WHO | ISO 3696 IQC

کنترل کیفی میکروبی آب مقطر شامل نمونه‌برداری استریل از خروجی نهایی، کشت شمارش کل باکتری‌های هوازی (TVC)، جستجوی E. coli، Enterococcus با فیلتر ممبران، و کشت قارچی است. حدود قابل‌قبول معمولاً <10 CFU/ml و عدم حضور اندیکاتورهاست؛ در صورت آلودگی، تخلیه، شست‌وشو با NaOCl 1–2٪، آبکشی کامل و تکرار آزمون الزامی است.

جهت عضویت در کانال آموزشی در تلگرام به لینک زیر مراجعه کنید: https://t.me/hematology_education

🚀عضویت در کانال تلگرام

مقدمه – کنترل کیفی میکروبی آب مقطر در آزمایشگاه

آب مقطر، پایه بسیاری از فرایندهای آزمایشگاهی است — از رقیق‌سازی نمونه‌ها و شست‌وشوی ظروف شیشه‌ای گرفته تا استفاده در دستگاه‌های حساس مانند اتوآنالایزر، آون، و انکوباتور. کیفیت پایین آب مقطر، مخصوصاً از نظر آلودگی میکروبی، می‌تواند به نتایج کاذب، رشد باکتری‌ها در محیط‌های کشت و خرابی تجهیزات منجر شود. به همین دلیل، کنترل کیفی میکروبی آب مقطر باید به‌صورت دوره‌ای و مستمر انجام شود و جزئی از سیستم مدیریت کیفیت آزمایشگاه باشد.

جهت مطالعه جامع در مورد سایر جنبه های کنترل کیفی  آب مقطر به لینک زیر مراجعه کنید:

کنترل کیفی آب مقطر در آزمایشگاه (مقاله جامع + SOP اجرایی)

اهمیت کنترل کیفی میکروبی آب مقطر (تضمین صحت نتایج و سلامت تجهیزات)

وجود میکروارگانیسم‌ها در آب مقطر ممکن است باعث موارد زیر شود:

  1. تغییر ترکیب شیمیایی محلول‌ها در اثر متابولیسم باکتری‌ها.
  2. افزایش کدورت و بوی نامطبوع در تانک‌های ذخیره یا لوله‌ها.
  3. تداخل در تست‌های میکروبیولوژی و هماتولوژی (مثل آلودگی محیط‌های کشت یا معرف‌ها).
  4. تشکیل بیوفیلم در مسیر لوله‌کشی و فیلترها.
  5. افزایش بار میکروبی در دستگاه‌ها مانند دیونایزر و تقطیرکننده.

بنابراین هدف از کنترل میکروبی، اطمینان از عاری بودن آب از هرگونه آلودگی باکتریایی و قارچی است.

کنترل کیفی میکروبی آب مقطر

کنترل کیفی آب مقطر

مشخصات میکروبی مطلوب آب مقطر (CLSI، WHO و ISO 3696)

طبق استانداردهای CLSI، WHO و ISO 3696، آب مقطر مورد استفاده در آزمایشگاه باید دارای ویژگی‌های زیر باشد:

پارامتر حد مجاز
شمارش کل باکتری‌های هوازی (TVC) کمتر از 10 CFU/ml
وجود E. coli و کلیفرم‌ها منفی
وجود Enterococcus faecalis منفی
وجود قارچ و کپک منفی
بوی غیرطبیعی یا کدورت نباید وجود داشته باشد

💡 نکته: در صورت استفاده از آب در تست‌های مولکولی (PCR یا ELISA)، بار میکروبی باید تقریباً صفر باشد.

مراحل عملی کنترل کیفی: نمونه‌برداری صحیح از آب مقطر

  • قبل از نمونه‌گیری، شیر خروجی سیستم را ۲–۳ دقیقه باز بگذارید تا آب راکد خارج شود.
  • از ظرف استریل درب‌دار استفاده کنید (ترجیحاً بطری پلی‌پروپیلن استریل).
  • حجم مورد نیاز برای آزمون میکروبی: حداقل 100 ml.
  • در صورت امکان، نمونه از نقطه انتهایی مصرف (مثلاً شیر اتوآنالایزر یا مخزن نهایی) گرفته شود.
  • دمای نگهداری نمونه تا زمان آزمون: 2 تا 8 درجه سانتی‌گراد (حداکثر 6 ساعت).

کشت میکروبی آب مقطر (Microbial Culture of Distilled Water)

در این مرحله، وجود یا عدم وجود میکروارگانیسم‌های مختلف بررسی می‌شود. روش کار به صورت زیر است:

الف) شمارش کل باکتری‌های هوازی (TVC)

  1. 1 میلی‌لیتر از نمونه را بر روی محیط‌های Plate Count Agar (PCA) یا Nutrient Agar بریزید.
  2. با اسپاتول استریل پخش کنید تا کل سطح محیط پوشش داده شود.
  3. انکوباسیون در دمای 37°C به مدت 48 ساعت.
  4. کلنی‌های ظاهر شده شمارش و نتیجه بر حسب CFU/ml گزارش شود.

🔍 اگر بیش از 10 کلنی مشاهده شد، آلودگی محتمل است و باید سیستم شست‌وشو شود.

ب) کشت برای باکتری‌های اندیکاتور آلودگی مدفوعی

  1. 100 ml از آب را از طریق فیلتر ممبران با تخلخل 0.45 µm فیلتر کنید.
  2. فیلتر را بر روی محیط m-Endo Agar (برای E.coli) قرار دهید.
  3. محیط دوم Slanetz and Bartley Agar (برای Enterococcus faecalis) نیز آماده کنید.
  4. انکوباسیون در دمای 35–37°C به مدت 24–48 ساعت.
  5. هرگونه کلنی قرمز براق با جلای فلزی روی m-Endo نشانه وجود E.coli است.
  6. رشد کلنی‌های صورتی روی محیط Slanetz نشانه وجود Enterococcus می‌باشد.

ج) کشت قارچی (Yeasts & Molds)

  1. 1–2 میلی‌لیتر از نمونه را روی محیط Sabouraud Dextrose Agar (SDA) تلقیح کنید.
  2. انکوباسیون در دمای 25°C به مدت 5 روز.
  3. وجود کلنی‌های کرکی یا سفیدرنگ نشانه آلودگی قارچی است.

💡 پیشنهاد: از هر سری کشت، یک پلیت کنترل منفی (بدون تلقیح) نیز جهت کنترل آلودگی محیطی استفاده شود.

بررسی نتایج و تفسیر بار میکروبی (CFU/ml)

نتیجه آزمون تفسیر اقدام اصلاحی
بدون رشد یا <10 CFU/ml مطلوب بدون اقدام خاص
10–100 CFU/ml آلودگی جزئی شست‌وشوی سیستم، بررسی فیلترها
>100 CFU/ml یا وجود اندیکاتور غیرقابل قبول ضدعفونی کامل تانک و لوله‌ها با NaOCl 2%

اقدامات اصلاحی در صورت آلودگی میکروبی

  1. تخلیه کامل تانک ذخیره آب مقطر.
  2. شست‌وشو با محلول هیپوکلریت سدیم 1–2% و باقی‌گذاشتن آن به مدت 2 ساعت.
  3. آبکشی کامل با آب تازه تا حذف بوی کلر.
  4. در صورت تکرار آلودگی، فیلتر ممبران و UV تعویض گردد.
  5. پس از پاکسازی، نمونه مجدد برای کشت میکروبی ارسال شود.

فواصل زمانی کنترل میکروبی

نوع مصرف آزمایشگاه دوره کنترل پیشنهاد شده
آزمایشگاه‌های عمومی ماهی یک‌بار
بخش‌های مولکولی و میکروبیولوژی هر هفته
بعد از تعمیر یا تعویض فیلترها بلافاصله پس از شروع مجدد سیستم

روش‌های پیشگیری از آلودگی میکروبی آب مقطر

  • استفاده از تانک‌های استیل ضدزنگ یا پلی‌اتیلن فودگرید
  • خودداری از ذخیره آب برای مدت طولانی (بیش از 48 ساعت)
  • تمیز کردن منظم لوله‌ها، فیلترها و شیرهای خروجی
  • بررسی کارکرد فیلترهای UV و ممبران RO به‌صورت دوره‌ای
  • کنترل دمای محیط نگهداری آب (ترجیحاً زیر 25°C)
  • خشک نگه داشتن مسیرهای تخلیه و جلوگیری از رشد بیوفیلم

ثبت، مستندسازی و ردیابی در IQC

در سیستم‌های دارای کنترل کیفی مکتوب (Documented IQC)، هر نمونه باید در فرم ثبت نتایج کنترل کیفی آب مقطر ثبت شود. این فرم معمولاً شامل:

  • تاریخ نمونه‌گیری
  • محل دقیق نمونه (ورودی یا خروجی سیستم)
  • نام و امضای انجام‌دهنده
  • نوع محیط کشت استفاده‌شده
  • نتایج کمی و کیفی (CFU/ml)
  • اقدام اصلاحی در صورت نیاز
  • تأیید نهایی توسط مسئول فنی

📋 پیشنهاد می‌شود تمامی نتایج در یک نمودار روند ماهیانه ثبت شوند تا افزایش تدریجی بار میکروبی به‌صورت روندی قابل مشاهده باشد.

جمع‌بندی – چرا کنترل کیفی میکروبی آب مقطر حیاتی است؟

کنترل کیفی میکروبی آب مقطر نه‌تنها برای صحت نتایج آزمایشگاهی، بلکه برای افزایش عمر تجهیزات و پیشگیری از آلودگی متقاطع حیاتی است.
با رعایت اصول نمونه‌گیری استریل، انجام منظم آزمون‌های کشت میکروبی و ثبت دقیق نتایج، می‌توان از ایجاد آلودگی‌های میکروبی جلوگیری کرده و استانداردهای کیفیت را در سطح بالا حفظ نمود.

منابع معتبر

  1. CLSI GP18-A4 – Water Quality in the Clinical Laboratory.
  2. World Health Organization (WHO), Laboratory Quality Management System Handbook, 2011.
  3. ISO 3696:1987 – Water for analytical laboratory use — Specification and test methods.

سوالات رایج دربارهٔ کنترل کیفی میکروبی آب مقطر

1) حد مجاز بار میکروبی آب مقطر چقدر است؟

به‌طور معمول کمتر از 10 CFU/ml و عدم وجود اندیکاتورهای مدفوعی مانند E. coli و Enterococcus.

2) هر چند وقت یک‌بار باید آزمون‌های میکروبی انجام شود؟

ماهیانه برای آزمایشگاه‌های عمومی و هفتگی برای بخش‌های مولکولی/میکروبیولوژی؛ پس از تعمیرات نیز بلافاصله.

3) بهترین محیط برای شمارش کل باکتری‌ها چیست؟

Plate Count Agar (PCA) یا Nutrient Agar با انکوباسیون 48 ساعته در 37°C.

4) اندیکاتورهای آلودگی مدفوعی را چگونه بررسی کنیم؟

فیلتراسیون 100 ml روی ممبران 0.45 µm و کشت روی m-Endo (E. coli) و Slanetz & Bartley (Enterococcus).

5) برای قارچ‌ها از چه محیطی استفاده می‌شود؟

Sabouraud Dextrose Agar (SDA) با انکوباسیون 5 روزه در 25°C.

6) اگر CFU/ml بین 10 تا 100 باشد چه کنیم؟

آلودگی جزئی تلقی می‌شود؛ سیستم را بشویید و فیلترها را بررسی کنید.

7) در صورت مشاهده E. coli چه اقداماتی لازم است؟

تخلیه کامل، شست‌وشو با NaOCl 1–2٪، آبکشی کامل، بررسی و احتمالاً تعویض ممبران/UV، سپس تکرار آزمون.

8) چگونه از تشکیل بیوفیلم جلوگیری کنیم؟

سیلان مداوم/تناوبی، شست‌وشوی دوره‌ای، خشک نگه داشتن مسیرها و نگهداری زیر 25°C.

9) آیا استفاده از UV کافی است؟

UV مفید است اما کافی نیست؛ باید با فیلتر ممبران، شست‌وشو و پایش دوره‌ای ترکیب شود.

10) نتایج را چگونه مستندسازی کنیم؟

در فرم IQC شامل تاریخ، محل نمونه، محیط‌های کشت، نتایج CFU/ml، اقدامات اصلاحی و تأیید مسئول فنی؛ همچنین روند ماهیانه رسم شود.

دیدگاهتان را بنویسید